प्रदूषित नेपाली साहित्य, अपराधी मुक्त - (दीर्घराज प्रसाई)

नेपाली साहित्यका अग्रणी मध्येका आदिकवि भानुभक्त, लेखनाथ पौडयाल, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, बालकृष्ण सम, ह्रदयचन्द्र सिंह प्रधान, भवानी भिक्षु, भीमनीधि तिवारी, धरणीधर कोइराला, महानन्द साप्कोटा, सिद्धीचरण श्रेष्ठहरु नेपालको राष्ट्रिय एकताका द्योतक हुन् । देशको स्वाभिमानप्रति आवद्ध भएरैं उनीहरु विश्व साहित्यसंग दाँजिन पुगे ।

लिओ टोल्स्टाय, रविन्द्रनाथ ठाकुर, म्याक्सिम गोर्कीहरु आदि यस्ता स्रष्टाहरु छन् जस्लाई समयले जन्मायो । त्यस्ता साहित्यिक स्रस्टाहरुको परिकल्पनाले युगको प्रतिनिधत्व गर्ने गर्छ । भानुभक्त नेपाली साहित्यका चरित्रका पुञ्ज हुन् । नेपालको राष्ट्रियता र नेपाली साहित्यलाई दिगो र अमर बनाउन नेपालका कविवर स्रष्टाहरुबाट जुन योगदान गरे त्यसलाई नेपालीहरुले बिर्सन सक्तैनन् । नेपालमा स्रष्टाहरुको जन्म हुनुमा सबैमा भानुभक्त नै प्रेरक बनेका छन् । भानुभक्तको जन्म विक्रम संवत् १८७१ अषाड २९ गते आइतबार भएको थियो । उनको स्वर्गारोहण विक्रम संवत् १९२५ असोजमा भयो । नेपालमा भानुभक्तको नाम नेपालको राष्ट्रिय एकतातसँग आवद्ध छ । भाषीक हिसावले मात्र होइन विश्वभरमा छरिएर रहेका नेपालीहरुको लागि उनी एकताका पे्ररणा बनेका छन् । भानुभक्तले बाल्मिकि रामायणलाई नेपाली भाषामा छन्दमय पद्यमा अनुवाद गरेर नेपाली जनमानसलाई श्लोकमय बनाएका थिए । भानुभक्त नेपाली भाषाका आदिकवि हुन् भने बाल्मिकि संस्कृत भाषाका आदिकवि हुन् । बाल्मिकि रामायण अनुवाद गरेर भानुभक्त नेपाली भाषाका आदिकवि बन्न पुगे । बाल्मिकिले नेपालको चितौन जिल्लाको दक्षिणतर्फ नारायण नदीको किनारमा आश्रम कायम गरेका थिए । त्यही ठाऊँमा रामले सीतालाई त्यागेपछि सीताले अश्रय लिएकी थिइन् र त्यही ठाउँमा लवकुशको जन्म भएको थियो । २०३७ सालमा बाल्मिकि आश्रमको अध्ययन भ्रमण गरेपछि मलाई अत्यन्त गौरव महसुस गरें । बाल्मिकि आश्रमलाई अन्तराष्ट्रिय साहित्यिक धामको रुपमा सरकारले विकास गरेर विश्वब्यापी बनाउनुअत्यावश्यक छ । त्यो पुरातात्विक महत्वपूर्ण क्षेत्रको अवस्था यसरी अव सुसुप्त अवस्थामा रहेको देख्न कसैले नपरोस् । यसरी नेपालीभूमिमा रहेर रामायणलाई संस्कृत र नेपाली भाषामा लेखेर यी दुई महारथीहरुले जुन महान योगदान गरे त्यो अजर अमर छ । यसरी ती महारथीहरुबाट नेपालको प्रतिष्ठा बढेकोमा हामी नेपालीहरु गैरवान्वीत छौं ।

भानुभक्त कान्तिपुरमा पहिलो पटक आउँदा उनले बलाजु देखेर मोहीतहुँदै विस्मरणीय कविता लेखेका थिए । ‘चपला अवलाहरु एक सुरमा, गुनकेसरिको फूल ली शिरमा । रिस राग कपट् छल छैन जाहाँ, तव धर्म कति छ कति छ याहाँ । पशुका पति छन् रखवारि गरी, शिवकी पुरी कान्तिपुरी नगरी ।’ भानुभक्तका कीर्तिहरुबाट अत्यन्त प्रभावितहुने मध्येका एक हुन–मोतीराम भट्ट् । मोतीराम भट्टले भानुभक्त बारेमा लेखेका थिए –‘धेरै नामका कवि भानुभक्त भन्दा पहिले भए तर कविताको मर्म जानी भाषा पद्ये लेख्ने कविहरुमा आधिकवि भानुभक्त नैं हुन् । इनको जन्मस्थल तनहँु देशका चुँदीबेसीको रम्घा ना गरेको गाउँ हो । कवि भानुभक्ताचार्य सहज कवि थिए । अर्काका करमा कहिल्यै पनि बसेनन् । जस्ता भानुभक्तका सरल कविता छन् उस्तै इनको नाम पनि प्यारो छ । संसारमा जन्म लिइकन आफ्नो नाम राखेन भने त्यस पुरुषले जन्मेको के सार ?’ यसरी युवाकवि मोतीराम भट्टले भानुभक्त बारेमा धेरै लेखेका छन् । त्यसैले भानुभक्तको नामसँग कवि मोतीराम भट्टको नाम जाडिन्छ । मोतीराम भट्ट पनि नेपाली साहित्यको जग हुन् । उनले लेखेका थिए– ‘न्याय गर्नमा  निसाफ नपाए गोर्खा जानु भन्ने उखानैं छ । यसै औसरमा म पनि श्री ५ गोर्खासरकारको यश कीर्तिलाई धन्य भनी एक श्लोक लेख्दछु– ‘अचल झण्डा फर्रोस् फरफर गरी कान्तिपुरीमा । रिपुको मन थकोस् थरथर गरी छीन घरिमा ।। यमनले राज् गर्दा कति तििित हिन्दुस्थल भयो । फगत यो नेपालको मुलुक कञ्चन रहिगयो ।’

दार्जिलिड, सिक्किम घुम्ने कार्यक्रम अन्तरगत हामीले दार्जिलिडको चौरास्तामा हाम्रो मन धेरै बिरक्तियो । नेपाली भाषाको सम्माथार्थ दार्जिलिङ्गको चौरास्तामा जङ्गबहादुरको शालीकको छेउमा भानुभक्तको शालीक बडो सम्मानकासाथ राखिएको थियो । भानुभक्तको शालीक समेत हेर्ने इच्छा थियो । गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनको बेला नेपाल बिरोधी उछृड्कल तत्वले भानुभक्तको शालीक ढालेका रहेछन् तर त्यो कुरा मलाई जानकारी थिएन । शालीक ढालिएको केहीबर्षपछि म, मेरी श्रीमती सानुबाबा, भाइ भरत र मेरी छोरी टीष्टा दार्जिलिङ्ग, टीष्टा नदीको दर्शन र सिक्किमको अध्ययन भ्रमणको लागि २०५२ साल असोज महीनामा हिड्यौं । दार्जिलिङ्ग पुगेर वरिष्ट लेखक राजनारायण प्रधान र कवि तथा साहित्यकार गुमानसिंह चाम्लिडसँग भेट्ने इच्छा थियौं, भेटयौं । राजनारायण प्रधानले मलाई आठराई, चुहान्डाडाको वीरेन्द्र इन्टर कलेजमा २०१८ सालतिर आई.ए. पढाउनु भएको र त्यसको अलवा उहाँले मलाई धेरै ज्ञान दिलाउनु भएकाले मेरा गुरुहरु मध्येमा म उहाँलाई सँधै सम्मान गर्छु । त्यस्तै कविवर गुमाडसिंह चाम्लिडसँग मेरो पहिलादेखिको राम्रो सवन्ध थियो । उहाँलाई मैले मेरो डेरा काठमाण्डौंको क्षेत्रपाटीमा २०२४ सालतिर खाना खुवाएको छु । उहाँलाई मैले आठराईको राम्रो खुकुरी उपहार दिएर वीर गोर्खाको स्मरण गराएको थिएँ । खुकरी लिएर उहाँ साह्रै खुसी हुनु भयो । उहाालाई गोर्खाली चिन्ह खुकरी बोक्न साह्रै मन पनि रहेछ । चाम्लिडजी नेपाली साहित्यका अगुवा स्रष्टाको रुपमा परिचित एक व्यक्तित्व हुन् । तर दुःखको कुरा उहाँको केही बर्षपछि देहान्त भएछ । उहाँहरुलाई भेटेपछि अरु केही पुराना साथीहरुको पनि खोजी भयो तर भेट्न सकिएन ।

त्यसपछि हामीहरु दार्जिलिङ्ग धुम्नमा लाग्यौं । चौरस्तामा पुगेपछि भानुभक्तको शालीक ढालेको देख्दा हामी सबैको मन रोयो । थाहा थिएन त्यसरी भत्काएको कुरा । मेरी छोरी टीष्टाको मन साहै्र दुखेको रहेछ । भ्रमणको शिलशीलामा छोरी टीष्टालाई टीष्टा नदी देखाउनु पनि थियो । सिक्किमबाट फर्कँदा टीष्टा नदी छेउको बस्तीमा बास बसियो । साँझमा टीष्टा छोरीले टीष्टा नदीको पानी आच्मनगर्दै ‘हे टीष्टादेबी दार्जिलिङ्गको चौरास्तामा भानुभक्तको शालीक चाडै उभ्याइयोस्’ भनेर आत्मादेखि माग गरेकी थिइन् । केहीबर्षपछि दार्जिलिङ्गको चौरास्तामा नैं भानुभक्तको पुर्णकदको शालीक निर्माण भएको कुरा प्रत्रपत्रिकामा छापिएपछि मैले समाचार पढेर छोरीलाई सुनाएपछि छोरी टीष्टाले खुसियाली मनाउँदै हर्षका आँशु झारिन् । धन्य छन्– दार्जिलिङ्गका नेपालीभाषी स्रष्टाहरु जस्ले नेपाली भाषाको प्रतिष्ठाका लागि सगौरव भानुभक्तको शालीक उभ्याएर देखाइदिए । पहिचानको लडाईमा सिक्किमकी एक बिरङ्गना नरबहादुर भण्डारकी श्रीमती दीलकुमारी भण्डारीले भारतको संसदबाट नेपाली भाषालाई भारतको सरकारी लेखापढीको भाषाको रुपमा राख्ने अभियानमा सफलता हासिल गरेकी थिएन् । त्यस्तै सिक्किममा नेपाली भाषालाई सिक्किम राज्यको सम्पर्क भाषाको रुपमा अनिर्वार्य पाठयक्र्र्रमकोरुपमा घोषित गरिएको छ । सिक्किमी नेपालीभाषीहरुको एकताको लागि सिक्किममा ५० फुट अग्लो भानुभक्तको शालिक बनाउन जुन घोषण गरिएकोछ । यसले नेपाली भाषा अन्तराष्ट्रिय भाषाको रुपमा सम्मानीत छ ।

२०५२ साल असोज २० गतेको रात हामी टीष्टा नदीकै किनारमा बास बसेर टीष्टा नदी सुस्ताएको रातभरी सुनेर सुन्यौं । टीष्टा नदी सुस्ताउँदा मलाई लाग्थ्यो– ‘सुगौली संधिदेखि म बलतकृत नारी जस्तो अपमानीत छु । मलाई नेपाली भएर बग्न देऊ र यो सन्देश नेपालका राजालाई सुनाइदेऊ’ भन्दै सुस्केरा हान्दै रातभरी टीष्टा नदी रोएको जस्तो लाग्थो । त्यो रातभरी टीष्टाको नेपालप्रतिको मायाँले मेरो मन नतमस्तक भइरह्योे । वास्तवमा दार्जिलिङ्ग सुगौली संधिभन्दा अगाडि नेपालकै भूभाग थियो । सुगौली संधिको बेला दरबारबाट निस्काशित भएका गजानन्द मिश्र र चन्द्रशखर उपाध्यायले भारतको मुजफ्फरपुरमा १२।१२ बिघा जग्गा लिएर आफूहरु राजाको प्रतिनिधि हौं भन्दै अंग्रेजले तयार गरेको घातक सुगौली संधिमा हस्ताक्षर गरेका थिए । त्यसबेला त्यो कीर्ते सुगौली संधिको घनघोर बिरोध भयो । संधिको समर्थन गराउन अंग्रेजहरुले राप्तीदेखि टीष्टासम्मका भूभाग फिर्ता दिने तर मेचीदखि टिष्टासम्मको भूभागको संवन्धमा प्रतिबर्ष नेपाललाई दुईलाख बुझाउने सर्तमा अंग्रेजले नैं उपभोग गर्ने शर्तमा लिजमा लिएर संधि भएको थियो । तर भारत स्वतन्त्र भएपछि न नेपालले टीष्टापूर्वको नेपाली भूभाग पायो न दई लाख रुपैयाँ नैं । कोही मान्छे टीष्टा काँगडाको भूभाग फिर्ता लिने कुरा पुरानो भयो भन्छन् तर मनको घाउ बिसेक नहुँदोरहेछ ।     विशाल नेपाल अन्यापूर्ण तरिकाले गुमेको पीरले मैले मेरा छोरा छोरीको नामा टीष्टा र काँगडा राखें । छोरीको नाम टीष्टा हो । छोरी टीष्टा र ज्याई देवराज जोशी अहिले चीनका पीएचडी गर्दैछन् । छोरो जियोलोष्टि छ । विद्वुत सुरुड निर्माण र अध्ययनमा धेरै आयोजनाहरुमा उ संलग्न छ ।

विशाल नेपालको एकीकरण भएदेखि नैं नेपाली भाषा सबै भाषाभाषीहरुका बीच सम्पर्क कायम गर्न सजिलो र लोकप्रिय हुनसकेकाले राष्ट्रभाषाको रुपमा सबै जातका नेपालीहरुको प्रतिष्ठा र पहिचानको स्रोत हुन पुगेको हो । विशाल नेपालको एकीकरण हुनुभन्दा धेरैबर्ष अगाडिदेखि नेपाली भाषा पूर्वमा ब्रम्हपुत्र र पश्चिममा काश्मिरसम्म प्रचलित भइसकेको थियो । वि.सं.१३८२सम्ममा किरातक्षेत्रमा पनि नेपाली भाषाको चल्ती थियो भन्ने संकेत सिमरौनगढका राजा हरिसिंह देवका पण्डितज्योतिरीश्वरको मैथिति कृति ‘वर्णरत्नाकर’ बाट जाहेर हुन्छ भन्दै भाषाविद् बालकृष्ण पोखरेलले लेखेका छन् । त्यस्तै भानुभक्त पोखरेल लेख्छन्–‘नेपाल एकीकरण हुनुभन्दा पाँच–सातसय बर्ष अघिदेखि नै यसभूभागका राजा–रजौटाहरुकाले परम्परा पत्राचार,संधि संझौता गर्ने तत्कालीन अन्तर्राज्यीय भाषा नेपालीनै थियो । नेपाल एकीकरण अभियानमा पृथ्वीनारायण शाहले बाइसी, चौबिसे,लिम्बुवान,खम्बुहाङ,आदिका अपुङ्गी टुक्रे राजाहरुसित व्यवहार गर्ने भाषा पनि नेपालीनै थियो ।’ यसरी नेपाली भाषाले अन्तरजातीय सम्पर्क भाषाको स्थान प्राप्त गरेको हो । पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरण गर्नुभन्दा अगाडि कान्तिपुका राजा लक्ष्मीनरसिंह मल्ल र उनका छोरा प्रतापमल्लको समयमा नेपाली भाषा प्रयोग भएका प्रसस्त अभिलेखहरु पाइन्छन् । जगतप्रकाश मल्ल, भूपतेन्द्र मल्ल, भास्कर मल्ल र जयप्रकाश मल्ल्ले पनि पनि नेपाली भाषामा लेखापढी गरेका थुपै प्रमाणहरु छन् । त्यही भाषालाई भानुभक्तले अरु जीवन्त बनाए । भारतका आसाम, मणिपुर, दार्जिलिङ्ग, उत्तराञ्चलको देहरादून, अलमोडा लगायत भारतका अनेकौं ठाउँमा रहेका नेपालीहरुको प्रियभाषाको रुपमा नेपाली भाषा पूजनीय भइरहेको र भारत सरकारले सरकारी भाषा सरह्रको मान्यता दिएर नेपाली भाषालाई अन्तराष्ट्रिय मान्यता गरेको छ ।

‘हत्यारा अपराधीको नाम लिदा मात्र पनि, पक्राउ पर्छ निर्दोषी दाष यसको छ कि भनि’ कवि भवभूतिको कविता संझना आउँछ । नेपालमा ८।१० बर्षदेखि साहित्यलाई केही ठगहरुले आफ्नो खाइजीविको माध्यम बनाइरहेका छन् । कथित नइ प्रकाशनको बदमासीलाई साहित्यकारहरले आँखा चिम्लिरहेका छन् । आफ्रनी बिवाहित श्रीमतीलाई लखेटेर भतीजा प्रसाईकी श्रीमतीलाई भित्रयाएर यी दुईको नामको शुरु अक्षरबाट नईको नामाकरण गरिएको फोहरी चर्तिकलामा रमाउने कतिपय हाम्रा साहित्यकारहरुको चरित्र देख्दा धिक्कार लाग्छ । यसरी नेपालका कवि, साहित्यकारहरुको चारित्रिक भविष्य कस्तो होला ? कवि शिरोमणि लेखनाथ पौडयाल, बालकृष्ण सम, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको नाममा त्रिमूर्ति निकेदनलाई मागीखाने भाँडो बनाएर यी ठगहरुले नेपाली समाजलाई नैं लाजमर्दो बनाएका छन् । कथित विश्व नारी सम्मेलन यिनीहरुले समाजलाई अल्मल्याउने ठगिखाने नाटक थियो ।  यिनीहरुले चाकरी गरेको भरमा नेपाल सरकारले लाखौं आर्थिक सहायत दिलाएर जनताको पसिनालाई खोलामा बगाउने काम गरेको छ । भानुभक्तको द्विशतबार्षिकीको लागि पनि यी ठगहरुले प्रसस्त रकम नेपाल सरकारबाट लुँडयाए जस्तो छ ।

साहित्यको खोल ओडेर साहित्य क्षेत्र नैं प्रदुषित गराउनेहरु देश र समाजका रोग हुन् । पैसा भएका तर बुद्धि नभएका केही पैसावालहरुले आफ्रनो पुरस्कार गुठी खोलेर यिनीहरुलाई उभ्याएकाले उनीहरु पनि जखम भएका छन् । भूपालमान कार्की, सीताराम पुरस्कारले गर्दा उनीहरु भासिए, वदनाम भए र उनीहरुका पुरस्कार गुठीहरुले पनि हावा खाए । जस्ले धायो, चाकरी ग¥यो त्यसको सम्मान हुने र पुरस्कार पाउने भएपछि त्यो भन्दा बेइज्जती के होला ? एमालेका मोदनाथ प्रश्रित, कांग्रेसका नरहरि आचार्य, जगदिस शम्सेर, सत्य मोहन जोशी, बैरागी काँइलाहरु ठगहरुको पञ्जामा परिसकेका छन् । पैसाको लोभले उनीहरु अर्काको व्यक्तिगत चरित्रको कुरा किन गर्ने भनेर पन्सिन्छन् । मोदनाथ प्रश्रितकी श्रीमती र उनले प्रसस्त कथित पुरस्कार स्वरुप आर्थिक लाभ लिइसकेका छन् । यिनीहरु नइको रछयानमा पसिसकेका छन् । कमलमणि दीक्षित जस्तो साहित्य सिर्जना गर्ने व्यक्ति पनि यिनीहरुको पञ्जामा परे भने अरुको के कुरा गुर्नु । आफ्नै खर्चमा यिनीहरुबाट यिनले जीवनी लेखाए तर अहिले अहिले कमलमणिले ठग भनेर चिनेपछि उनीहरुको बीचमा बोलचालै छैन भन्छन् । यी ठगहरुले त नेपालका केही पैसावाद र साहित्यकारहरुलाई त कति ठगे, ठगे ।

अमर कोषमा अमर बाँडाले—‘वन्दिनः स्तुति पाठकाः;” अर्थात बिहान सबेरैदेखि आफ्नो विचारलाई वन्दी बनाई कसैको स्तुतिगान गरेर, स्वार्थसिद्ध गरेर खानेहरु पनि छन् भनेको जस्तो साहित्यको नाममा ठगहरुका पुरस्कार गुठीको रछयानमा फसेकाले स्वाभिमानी साहित्यकारहरुको नुर गिर्दो छ । यसको लागि नई प्रकाशन, त्रिमर्ति र यस्ता वदनाम कार्यमा संलग्न भएका साहित्य जगतलाई नैं प्रदुषण फैलाउने ठगहरुलाई राज्यले नियन्त्रणमा लिई कारवाही चलाउनु पर्छ । यस्ता चरित्रहीन अखडाहरुले गर्दा सच्चा साहित्यिक गुठी र उनीहरुबाट घोषित सम्मान र पुरस्कार पनि बिटुलो र अपमानीत भएका छन् । साहित्य भनेको प्रदुषण होइन, सिर्जना हो, चरित्र निर्माणको आधार । अतः साहित्य जगतलाई नैं प्रदषित बनाएर आफ्नो खाई जीबिका बनाउने ठगहरुबाट हरेक कवि, साहित्यकारहरुले बहिस्कार गर्नसक्नु पर्छ । माफियाहरु र ठगहरुले पुरस्कार गुठी खोलेर सबै साहित्यकारहरुलाई बिटुलो बनाउन खोलेको काला पुरुस्कारको लोभमा परेर बिग्नु हुन्न । महान स्रस्टाहरुको नाम बेचेर खान खोज्ने ठगहरुलाई सबैले चिनिसकेका हुन्छन् । तर पनि ठगहरुसँग जोगिनै पर्छ । तर सुनलाई जति कसी लगाएता पनि सुन सुनै हून्छ । अतः हामीले आदिकवि भानुभक्तको द्विशतबार्षिकीको उपलक्षमा निस्वार्थरुपले निस्काम कर्मको सिद्धान्तलाई कार्यावयन गर्न सकौं ।

Email:dirgharajprasai@gmail.com

http://www.enepalikhabar.com बाट साभार