नेपाली साहित्यको वर्गीयता - डा. बिन्दु शर्मा

 

कलम प्रतिबन्धको ‘प्रिज्म’ - राजेन्द्र महर्जन

 शासक र नेताहरूका पोल खोलिएको एउटा पुस्तक । त्यस पुस्तकलाई आपत्तिजनक ठान्यो– टंकप्रसाद आचार्य सरकारले । र, प्रेसमा छापा मारी सबै प्रति जफत गर्‍यो डा. केआई सिंह सरकारले । कलममाथि प्रतिबन्ध र किताब जफतको त्यो प्रकरण इतिहासको गल्लीमा किन गायब पारियो ?

सांगठनिक प्रयासको विस्फोट भएको २००७ देखि २०१७ सालको कालखण्ड बाह्यमुखीको दशक थियो । तर, त्यसै बखत अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामाथि तोप दागिएको थियो ।

गोधूलिमा हिँड्ने एउटा जिउँदो मान्छे

संसारलाई फेर्छु भन्थ्यो आफैं फेरिएछ

अँध्यारोको अँगालोमा आफैं बेरिएछ

संसारलाई फेर्छु भन्थ्यो आफैं फेरिएछ

  –आभास

सडकमा हुँदा एउटा बोली, सरकारमा हुँदा अर्कै । प्रतिपक्षमा हुँदा एउटा अनुहार, सत्तापक्षमा हुँदा भिन्नै । सडकदेखि सरकारसम्मको सिँढी चढ्दाचढ्दै फेरिन्छ बोलीचाली । प्रतिपक्षबाट सत्तापक्षमा फेरिँदा–नफेरिँदै राजनीतिक नेतृत्वको कायापलट हुन्छ । यही रूपान्तरण देखेर इतिहासले भन्नुपर्ने हो, ‘लौ है राजनीतिक नेतृत्वको कायापलट भो, बोलीचाली पनि फेरियो !’

इतिहास त हायन्स क्रिस्चियन एन्डर्सनको कथा ‘बादशाहको लुगा’ का बच्चाजस्तै हुनुपर्ने हो र इतिहासकारहरूले तिनै बच्चाले झैं भन्न सक्नुपर्ने हो– बादशाह त नाङ्गै छन् !!! इतिहास र इतिहासकारहरूको जतिसुकै जयजयकार गरिए पनि बादशाहलाई नाङ्गै देख्ने र नाङ्गो सत्य लेख्ने क्रम बलियो छैन । यसैको उदाहरण हो, प्रजातन्त्रका लागि लडेका नेताहरू सत्तासीन हुँदा प्रजा र प्रजातान्त्रिक अधिकारमाथि दमनतन्त्र लाद्न उद्यत भएका घटनामा पनि इतिहास मौन रहेको पक्ष । प्रजाहरूको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताका लागि संघर्षको अगुवाइ गरेका नेताहरू नै प्रेसमाथि प्रतिबन्ध लगाउने र किताब नै जफत गर्ने उद्यममा लाग्दा पनि इतिहासकारहरूको बेवास्ता टीठलाग्दो छ ।

१९७७ सालमा नेपाली भाषामा ‘मकैको खेती’ किताब लेखेबापत ९ वर्षको जेल सजाय पाएका र कैदी जीवनमै मृत्युको मुखमा पुगेका सुब्बा कृष्णलाल अधिकारीबारे केही इतिहास लेखियो । तर, नेपालभाषामा रचना गरेकै आधारमा जरिवाना, धम्की, जेल–नेल, सर्वस्व हरण र ज्यान अर्पणसँगै देश निकालाको सिकार भएका बग्रेल्ती लेखकबारे कमै लेखियो । बोल्ने, लेख्ने, छाप्ने र अभिव्यक्त गर्ने अधिकारका लागि लडेका नेताहरूले प्रजातन्त्र स्थापनापछि पनि राणा शासनकै अप्रजातान्त्रिक विधि र प्रक्रिया अँगाले । र, इतिहास लेखन सत्ता–शक्तिकै गल्लीमा घुमिरह्यो । लेखन, अभिव्यक्ति र प्रकाशनको हकमाथि भएका दमनको एउटा उदाहरण मात्रै हेरियो भने पनि राजनीतिक नेतृत्वको निरंकुश शासकतिरको कायापलट र त्यसप्रति अधिकांश इतिहासकारको बेसरोकारको झलक देखिन्छ ।

यहाँ त्यस्ता व्यक्तिको किताबमाथि लागेका प्रतिबन्धको ‘प्रिज्म’ बाट नेपाली इतिहास, इतिहासका नायक र इतिहास लेखनको झझल्को हेर्ने कोसिस गर्नेछौं, जसले वर्षौं वर्षको जेल–नेलको सजाय भोग्नेदेखि मन्त्री र राष्ट्रिय पञ्चायतका सदस्यको पदसम्म पाए । हो, उनै लेखक, अभियन्ता र अगुवाको नाम हो– धर्मरत्न ‘यमि’, जसले कुनै डिग्रीबिना पनि ‘राहुल सांकृत्यायनको शिक्षाबाट शिक्षित र डा. अम्बेडकरको दीक्षाबाट दीक्षित’ भएर नेपालभाषासँगै नेपाली, हिन्दी र अंग्रेजीमा दुई दर्जनभन्दा बेसी किताब लेखे । २०१४ वैशाख पूर्णिमाको सेरोफेरोमा प्रकाशित, प्रतिबन्धित र जफत भएको यमिको किताबको नाम हो : ‘नेपालका कुरा’ (समीक्षात्मक इतिहास) । यही तथ्य प्रतिबन्ध लगाउने र जफत गर्ने प्रधानमन्त्रीहरूका इतिहास, जीवनी र स्मृतिग्रन्थमा पाइँदैन ।

जिउँदा सहिदको तर्क

पत्याउनै गाह्रो तथ्य : लेखन र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामाथि दमन पनि कसबाट भयो ? प्रजातन्त्रका लागि सँगसँगै लडेका, राणाकालीन जेलमा वर्षौं वर्षसम्म सँगसँगै बसेका ‘जिउँदा सहिद’ को हातबाट । सात सालमा प्रजातन्त्र आएपछि राजाबाट गृहमन्त्रीदेखि प्रधानमन्त्रीसम्ममा नियुक्त भएका टंकप्रसाद आचार्यले कार्यकालको अन्तिमतिर आफ्नै मित्रको लेखनमाथि प्रतिबन्ध लगाए, राणाकालीन प्रवृत्ति दोहोर्‍याउँदै । त्यस प्रतिबन्धको औचित्य स्थापित गर्न आचार्यले २०४६ साउन ३ गते भएको भेटवार्ताका क्रममा ‘मोरो बाहुनहरू मिलेर शक्ति खोस्ने भए’ भन्ने प्रचार गरेको आरोपमा प्रतिबन्ध लगाइएको सकारेका छन् ।

‘तपाईंलाई ‘नेपालको कुरा’ भन्ने स्वर्गीय यमिजीको पुस्तक प्रकाशनमा प्रतिबन्धित (दबल) गरेकोमा कस्तो लाग्यो ?’ यमि–पुत्री तिमिला यमि थापाको प्रश्नको उत्तरमा पूर्वप्रम आचार्यको उत्तर थियो : ‘त्यो ‘नेपालको कुरा’ नामक पुस्तक मैले हेरेको पनि छैन । त्यो केही कुरा पनि होइन । ‘नेपालको कुरा’ बाहुनहरू मिलेर (उयधभच) शक्ति खोस्ने भए, उता विश्वेश्वर (नेपाली कांग्रेसको अध्यक्ष), यता म (प्रजापरिषद्को अध्यक्ष), उत्ता मनमोहन अधिकारी (अध्यक्ष नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी) र डिल्लीरमण रेग्मी (अध्यक्ष, राष्ट्रिय नेपाली कांग्रेस) । यी मोरो बाहुनहरूको खिलाफमा प्रचार गर्नु भनेर राई, गुरुङ र मगरहरूलाई उचाल्न लगाएका हुन् । त्यस्को (‘नेपालको कुरा’ भन्ने पुस्तक) केही महत्त्व छैन । कसैले महत्त्व ल्याएको पनि छैन । कसैले महत्त्व देखाएको पनि छैन । त्यो बेला पनि महत्त्व भएन । यत्तो सानो देश छ । त्यस्मा पनि अनेक थरी फुट्न लाग्यो भने के हुन्छ ! (धर्मरत्न यमि स्मृति ग्रन्थ : धयस्मृग्र, यमि थापा २०४६: १२४–१२५) ।’

यो पत्याउनै गाह्रो हुने भनाइ हो, नेपालमा प्रजातन्त्रका आन्दोलनको अगुवाइ गरेका पूर्वप्रधानमन्त्रीको । आफ्ना तीन–तीन जना सदस्यलाई बलि दिएको नेपाल प्रजापरिषद्का अध्यक्ष टंकप्रसाद आचार्यले प्रधानमन्त्री हुँदा आफ्नै सहयात्री धर्मरत्न ‘यमि’ को पुस्तकमाथि अनेक तर्क गर्दै प्रतिबन्ध लगाएको कुरा विश्वास गर्न सहज छैन । कटु इतिहास के हो भने राजा महेन्द्रबाट १३ माघ २०१२ देखि ३१ असार २०१४ मा प्रधानमन्त्रीको पद बक्सिस पाउँदा उनै प्रजा परिषद्का अध्यक्ष टंकप्रसादले प्रजामाथि तन्त्रको हथौडा चलाएका थिए । देश टक््रयाउने गरी बाहुनहरूको खिलाफमा प्रचारबाजी गरिएकाले ‘नेपालका कुरा’ माथि प्रतिबन्ध लगाएको टंकप्रसाद आचार्यको दाबीमा सत्यको अंश कम छ, बरु ब्राह्मणवादविरुद्ध जेहाद नै छेडिएकोमा भने शंका छैन । सात सालमा प्रजातन्त्र स्थापना भएपछि बाहुनहरू क्षत्रियहरूको तुलनामा शक्तिशाली हुँदै गएकोमा पनि सन्देह छैन, यमिले खासमा आफ्नो किताबमा नेपालमा स्थापित भएको ‘ब्राह्मणीय पुरोहितवाद पोषक राज्य र त्यसका नयाँ शासकहरू’ को दोहोलो काढेका छन् । ब्राह्मण धर्मनिष्ठ भक्ष्याभक्ष्य र पाप–पुण्यको विचार थोपर्ने लिच्छवि शासकहरूको व्यवहारको आलोचना गर्ने यमिले मूलत: बौद्धमार्गी नेवा: समुदायलाई चार वर्ण छत्तीस जातमा विभाजित गर्दर् ैभक्ष्याभक्ष्य र छुवाछूत लाद्ने राजा स्थिति मल्लको ‘भाडुवा नीति’ देखि तत्कालीन प्रम टंकप्रसादको ‘राजनीतिक बहुरूप’ विरुद्ध खरो टिप्पणी गरेकोमा मतभेद छैन । ‘सुख–दुःखका साथी’ टंकप्रसादको बहुरूपबारे उनी लेख्छन् :

‘टंकप्रसाद आचार्यसँग परिचय १९९७ सालदेखि हुँदै आएको हो । हिन्दु राज्य नेपालमा पशुमा गाई, मान्छेमा बाहुन नकाटिने जात हुनाले प्रजापरिषद्का जवान साथीहरूले टंकप्रसाद बाहुन नकाटिने भएकाले मात्र अध्यक्ष छानेका थिए । सन्तान्नब्बे सालको पर्वमा उनले राणाहरूसित केही कुरामा टेक लिएर हामीलाई चकित पनि पारेका थिए । तर जेलमा मुडेर ल्याउँदा आफूलाई अछूत ठानेर मात्र नपुगी राणा–सामन्तशिरोमणि जुद्धशमशेरलाई बिन्तीपत्र लेखी एक मोहर आठ पैसा तिरी ४०/– (चालीस रुपैयाँ) बिहे खर्च तिर्नुपर्ने मतवाला जातसम्ममा मिलाइपाउँदा आफूलाई छुत भएको ठानी आफ्नो अहोभाग्य ठाने । पछि ७ सालको नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा संघर्षपछि जेलबाट छुटेर आई दिल्लीसम्म धाएर मन्त्रीपद नभेट्टाएकाले उनी राजा मान्ने नवीन समाजवादी बने । पछि फेरि राजासित कुराकानीमा केही नमिल्न जाँदा राजा र नेहरूको विरोधी भई माओचेतुङलाई सूर्य देख्ने मार्क्सवादी भए । त्यताबाट पनि के नभएर हो कुन्नि स्टालिनवादी भई कम्युनिस्ट पार्टीसित संयुक्त हुन गए । फेरि नेपाली कांग्रेसमा आपसी झैझगडाले कमजोरी आएर सरकारबाट नेपाली कांग्रेस खस्कन लागेको देखेर नेहरूलाई सूर्य देख्ने प्रजातन्त्रवादी भए । नेपाली कांग्रेस सरकारबाट खस्केपछि मातृका बाबु नै अर्को रूपमा सरकारमा गएको देखी संयुक्त प्रजातान्त्रिक लिगवादी भए । पछि फेरि आफूलाई राज्य व्यवस्था नै नभए पनि गृहविभाग भेट्टाएकाले राष्ट्र खतरामा छ भनी राष्ट्रवादी भएर मन्त्री हुन पुगे । फेरि मातृका–सरकार खतम हुने छाँट देखेपछि एकै रातमा आफ्नो धन र कुटो भएको लालझन्डा र अध्यक्षपद बेचेर त्रिरङ्गा झन्डावाल भए । यो हो टंकप्रसाद आचार्यको राजनीतिक बहुरूपिताको विवरण (नेपालका कुरा, यमि २०१४: ४४३–४४४) ।’

जवान महाराजाधिराज महेन्द्र र उनले च्याम्पटीजस्तै घुमाएका प्रधानमन्त्री टंकप्रसादबारे सटीक टिप्पणी गरेका थिए, ‘मैले त मान्छे चिन्ने विलक्षण बुद्धि पनि महाराजाधिराजमा रहेछ भन्ठानेको थिएँ, तर नेताहरूमध्ये सबभन्दा राजनीतिक मासी नभएका राजनीतिक बहुरूपी टंकप्रसाद आचार्यलाई छानी प्रधानमन्त्री पद दिएको देख्दा महाराजाधिराज राजनीतिक टेकी मान्छेसित डराउँदा रहेछन् भन्ने कुरा प्रकट भयो (यमि २०१४: ४४३) ।’ यस्तै खरो टिप्पणीका कारण पनि ‘नेपालका कुरा’ प्रतिबन्धित भएको हुन सक्छ, राजा र उनका प्रधानमन्त्रीको कोपभाजनको सिकार भएको हुन सक्छ । जबकि ‘यमि’ राजा त्रिभुवनद्वारा २००८ सालमा खाद्य/वन उपमन्त्री नियुक्त भएका राजा महेन्द्रले २०११ सालमा चलाएको प्रत्यक्ष शासनप्रति आशावादी रहेका र २०१७ सालमा थोपरेको पञ्चायती व्यवस्थामा राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्यमा नियुक्त पाएका व्यक्ति हुन् । उनकै ‘मुक्तिदाता स्व. श्री ५ त्रिभुवनप्रति सादर समर्पित’ किताब पनि प्रतिबन्ध र जफतबाट बच्न सकेन ।

‘यमि’ का काकाका छोरा तथा नेपालभाषाका लेखक सुगतदास तुलाधरका अनुसार, ‘नेपालका कुरा’ र ‘हाम्रो राष्ट्रियता’ ले धूम मच्चाएका थिए । किन र कसरी धूम मच्चाए त ? यमिका सहकर्मी केदारमान व्यथित लेख्छन्, ‘उनका सबैभन्दा प्रसिद्ध इतिहाससम्बन्धी किताब ‘नेपालका कुरा’ हो । नेपालका लागि त्यो एउटा उल्लेखनीय पुस्तक हो । राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक गतिविधिको ऐना हो भन्दा पनि हुन्छ उक्त किताब । तर, आफ्नो आलोचना गरिएको कारणले तत्कालीन सरकारले त्यो किताब जफत गर्‍यो (धयस्मृग्र, व्यथित २०४६ : ९) ।’

‘प्रचण्ड गोरखा’ को अगुवाइ गर्दै १९८८ सालदेखि बीस वर्षसम्म जेलमा परेकामध्ये व्यक्ति हुन्– खड्गमान सिंह । १९९७ सालमा प्रजापरिषद् काण्डमा परेपछि यमि पनि उनको जेलजीवनका सहयात्री भएका थिए । २००९ सालमा राजा त्रिभुवनको प्रत्यक्ष शासनमा सल्लाहकार बनेका सिंहले पनि प्रतिबन्धको कारण खोतलेका छन्, ‘नेपाली भाषामा धर्मरत्नजीले एउटा अर्को गजबको पुस्तक लेखेका थिए, ‘नेपालको कुरा’ । त्यस बेला श्री टंकप्रसाद आचार्य प्रधानमन्त्री थिए । ‘नेपालको कुरा’ मा धेरै व्यक्ति महानुभावहरूको पोल खोलिनुका साथै प्रम टंकप्रसाद बाहुन भएकाले ब्राह्मणवादको सँगसँगै सरकार चलाउन अयोग्य भनी तीव्र आलोचना गरेको थियो (धयस्मृग्र, सिंह २०४६ : १९) ।’

हिन्दु राज्यको वैचारिकी विरुद्ध

‘नेपालको कुरा’ मा अत्यधिक आलोचित विचार हो– राज्यबाट सयौं वर्षदेखि प्रवर्द्धन, संरक्षण र क्रियान्वयन गरिएको ब्राह्मणवाद र त्यस वादका व्याख्याता थिए, मनुदेखि राममणि आ.दी.सम्म । २०१० सालमा प्रकाशित आ.दी.को पुस्तक ‘नीतिको पेटारो वा भलो कुराको नमुना’ मा जात, वर्ण र वर्गको भेदको वकालत गरिएको छ, मनुस्मृति शैलीमा । कतिसम्म भने ‘पक्षपात जगाउने प्रजातन्त्र’ को विपक्षमा, आर्य श्रेष्ठताको हित साधन गर्ने तन्त्रको पक्षमा उभिँदै ‘जात–पात बिग्रन नदिन रक्त शुद्धीकरण’ (ब्लड पिउरीफिकेसन) सम्मको जिकिर गरिएको छ । यिनै वैचारिकीमा आधारित हिन्दु राज्य र त्यसका पुराना नयाँ शासकबारे यमिले बहिष्कृत समुदायको कोणबाट चिरफार गरेका छन्,

नाब्रह्म क्षत्रं ऋध्नोति नाक्षत्रं ब्रह्म वर्धते ।

ब्रह्म क्षत्रं च सम्पृक्तमिह चामुत्र वर्धते ।। ९.३२२।।

ब्राह्मणबिना क्षत्री, क्षत्रीबिना ब्राह्मण कुनै पनि बढ्न सक्तैन । दुवै मिलेर नै परस्परको उन्नति हुन्छ । यसबाट मालिक, ईश्वर, सामन्त, राजा, महाराजा, धिराजा, सम्राट्, गुरु, मन्त्री, पुरोहित भन्ने ठूलठूला दर्जा त ब्राह्मण र क्षत्रिय सिवाय अरू कसैले पाउने भएन । यसले यो सनातन धर्म मुताबिक त अर्थात्हिन्दुको देशमा बाहुन र क्षत्रीको मनपरी थिचोमिचोमा अरू सबै जाति–उपजातिले बस्नुपर्ने भयो । सरदार राममणि बाजेको राणाशाहीको कानुनले त ‘मन्त्रीमण्डल जोर्दा ब्राह्मण र क्षत्रिय लिएर जोरनू, त्यसमा पनि उच्च कोटिका हुनू’ भनिएकाले ब्राह्मण–क्षेत्रीमा पनि गरिब छ भन्ने बाहुन–क्षेत्री भएर पनि मन्त्री आदि ठूला दर्जामा पुर्‍याउन नहुने भो । नेपालमा किंवा हिन्दु राज्यमा उच्च कोटिका ब्राह्मण–क्षेत्री जाति सिवाय अरू सबै मानव हकबाट पनि वञ्चित कमारो भनी सिद्ध हुन्छ । देशको स्वतन्त्रताको माने कुनै विदेशीले राज्य नगर्नु मात्र होइन, स्वदेशीले नै राज्य गरेको भए तापनि देशवासी सारा जनताले ठूला–साना अधिकारहरू समान रूपले पाउनुको माने स्वतन्त्रता हो । नेपालका प्रजाहरूलाई म्लेच्छमाथि शूद्र, शूद्रमाथि वैश्य, वैश्यमाथि क्षत्री, क्षत्रीमाथि बाहुन, यी सबैमाथि फेरि धूर्त दाज्यु–काका मारा, झेल्याहा, अत्याचारी सामन्त राणाहरूले थिचोमिचो गरेर हाम्रो शरीर मात्र होइन, बुद्धि पनि कमारो बनाइसकेका छन् (यमि २०१४: ३२५–३२६) ।’

यस किताबको गुदी नै हिन्दु–ब्राह्मण धर्म, त्यसमा आधारित राज्य र धार्मिक राज्यबाट पोषित वर्ग–वर्ण–जातको प्रभुत्वको शल्यक्रिया भएकाले यमिले राममणि आ.दी.का पुरातन विचारलाई घरीघरी उधिनेका छन् । यस्तो खोतलखातल प्रभुत्वशाली वर्ग–वर्णका लागि सह्य नभएको झलक राममणिका नाति एवं लेखक कमल दीक्षितको स्मरणमा देख्न पाइन्छ :

‘यमिजीको नाम त्यसो त अलि नमिठै पाराले मेरो कान आँखामा परेको हो । ‘जथवा तथवा–बोलेको’ आरोप लाग्न सक्ने उहाँको...किताब ‘नेपालको कुरा’ पढेर नै मैले उहाँलाई चिनें भनौं । त्यसमा अरू छाडी मेरै बाजे, आफू बा, सरदार राममणि आ.दी.ले साम्प्रदायिकताको झटारो खानुपरेको (पृ. ४२१) पनि मैले पढ्नु पर्‍यो ।

आफूले ठीक ठानेको कुरा, आफूलाई विश्वास भएको कुराले कोही रिसाउला कि भनी नडराई नलुकाई बोल्नुभएको छ उहाँले । त्यस किताबमा उहाँले भनेका कुरा ठीक होइनन्, सत्य होइनन् कुराहरू लुकाइएका बंग्याइएका छन् भन्ने गुनासो किताबमा नाम पर्नेहरूको छ । तर त्यस्ता गुनासाहरू कोठामा गफका रूपमा मात्र भए । लिखितमा प्रकाशनमा कसैले आजसम्म ती कुराहरूको प्रतिवाद या खण्डन गरेनन् । आफूले बेठीक ठानेका कुराको खण्डनसम्म गर्न नसक्नेहरूलाई देखेर नै मैले धर्मरत्नजीलाई बहादुर भनेको हूँ । (धयस्मृग्र, दीक्षित २०४६ : ६३) ।

विचारलाई विचारले नै खण्डन–मण्डन गर्ने प्रजातान्त्रिक विधि र अभ्यासको सट्टामा प्रजातन्त्रकालमा पनि किताबको दहन गर्ने राणाशाहीकै शैलीमा यस पुस्तकमाथि दमन गरिँदा प्रतिवादको स्वर सुनिएन । राजा महेन्द्रले कहिले ‘प्रत्यक्ष शासन’ त कहिले दलका नेताहरूबाट ‘अप्रत्यक्ष शासन’ चलाइरहेको दशकमा मुक्तिनाथ (शर्मा तिमिल्सिना) को उपन्यास ‘को अछूत ?’ जस्तै यमिको किताब पनि दमनतन्त्रको सिकार हुँदा प्रतिरोध सडकमा पोखिएन । प्रजातान्त्रिकदेखि राष्ट्रवादीसम्म छवि बनाएका नेता र शासकहरू आफ्नो वैचारिकी र व्यवहारको आलोचना हुँदा कति अप्रजातान्त्रिक भए, त्यसलाई पनि लिपिबद्ध गरिएन । ‘नेपालका कुरा’ प्रतिबन्धित मात्रै होइन, जफत नै हुँदा पनि लेखकहरूका आँसुसमेत झरेको पाइएन, कविताकै रूपमा सही ! विडम्बनाको कुरा, जफत गर्ने काम महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा शिक्षा, स्वायत्तशासन मन्त्रीका रूपमा संलग्न डा. के.आई. सिंहको सरकारले गरेको थियो । लेखक भिक्षु सुदर्शनसँग कुराकानीको क्रममा यमिले भनेका थिए– नेपालका कुरा’ साढे चार सय वटा किताब डा. के.आई. सिंहको सरकारले जफत गर्‍यो (धयस्मृग्र, यमि २०४६ : १३) ।’

प्रतिबन्ध लगाएपछि आचार्य सरकारले २०१४ असार १९ गते एकमना सरकारको माग गर्दै राजीनामा दिनुपरेको थियो र राजा महेन्द्रले नेताहरूको नाडी छाम्दै असार ३१ गते मात्रै आफ्नो इच्छाअनुसार चल्न तयार सिंहको सरकार बनाए (नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली कांग्रेस, राजेश गौतम २०६६ : २५०) । नेपालमा सरकारसमेत रहेको–नरहेको अन्योल यही समयमै यमिले सम्भवतः ५० प्रति किताब उँबहाल, नबहिलस्थित हिमालय प्रेसबाट रातारात ल्याएको र धुस्वां सायमि लगायतलाई प्रेसबाटै दिएको हुन सक्छ (धयस्मृग्र, सायमि २०४६ : ७१, चन्द्रशेखर रघुबंशी २०४६ : ४२) । ‘पुस्तक तयार भएपछि यमिजीले ५–१० प्रति नमुनाका रूपमा प्रेसबाट ल्याएका थिए । त्यस पुस्तकलाई आपत्तिजनक ठानेर सरकारले प्रेसमा छापा मारी ‘नेपालको कुरा’ का सबै प्रति जफत गरेर लग्यो (धयस्मृग्र, सिंह २०४६ : १९) ।’

कमलप्रकाश मल्लका लागि विभिन्न विचार, गतिविधि र सांगठनिक प्रयासको विस्फोट भएको २००७ सालदेखि २०१७ सालको कालखण्ड अभिव्यक्ति र बाह्यमुखीको दशक थियो (नेपाली समाजमा बुद्धिजीवी, मल्ल २०७३ : १४५) । त्यसै दशकमा किताबमाथि मात्रै होइन, पत्रपत्रिकामाथि पनि व्यापक कारबाही गर्दै श्री ५ र श्री ५ का सरकारहरूले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामाथि तोप दागेका थिए ।

प्रधानमन्त्री आचार्यले त साढे १७ महिनाको शासनभित्र ३४ वटा पत्रपत्रिकालाई कारबाही गर्दै अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई कुण्ठित पारेका थिए, जुन त्यस दशककै सर्वाधिक संख्या हो । शासन अवधि र कारबाहीबीच तुलना गर्दा डा. सिंह नेतृत्वको सरकारको पालामा औसतमा सबैभन्दा धेरै पत्रिकालाई कारबाही गरिएको थियो । ३ महिना १८ दिनको सिंह शासनमा ११ वटा पत्रिकामाथि दमन गरिएको थियो

(फैलँदो नेपाली प्रेस र खुम्चँदो प्रेस स्वतन्त्रता : वि.सं.२००७–१७ को अभ्यास, मिडिया अध्ययन–८, रमेश पराजुली २०७० : १३) । आलोचनात्मक किताब र पत्रपत्रिकामाथि भएको दमनको ऐनामा हेर्दा प्रजातान्त्रिक र राष्ट्रवादी भनिएका नेता र राजाहरूका अनुहार निरंकुश शासकमा फेरिएको कुरूप दृश्य देखिएको थियो, जुन क्रम अझै रोकिएको छैन ।

(धन्यवाद : डा. राजेश गौतम, प्रो. तिमिला यमि थापा, डिल्लीरमण–कल्याणी रेग्मी स्मारक पुस्तकालय)

https://ekantipur.com

प्रेत लेखक र प्रेत प्राज्ञ - खगेन्द्र संग्राैला

धनाढ्य मालिक अग्लो आसनमा उपरखुट्टी लगाएर गजधम्म बस्छ । याचक लेखनदास बस्छ आत्महीन मुद्रामा तल भुईंमा पिरामा टुक्रुक्क । मालिकको अनुहारमा अहंकारको दाग छ, लेखनदासको अनुहारमा छ आत्महीनताको छाप । बरा मालिकलाई नामको दुःख छ, बिचरा लेखनदासलाई दुःख छ दामको । मालिक आफ्नै दम्भको रथमा सवार भई ङार्रङुर्र गर्दै केके भन्छ, लेखनदास हनुमान मुद्रामा एकाग्र चित्तले मालिकवाणी सुन्छ । लेखनदास चाप्लुसीको रङरोगन भरेर कृपाकारी मालिकको सानदार गौरवगाथा लेखिदिन्छ र मालिक त्यसैत्यसै मक्ख पर्दै लेखनदासलाई बकसस्वरुप केही रकम हुत्त फालिदिन्छ । अनि लेख्ने नाथे लुसुक्क कतै दुलामा लुक्छ, नलेख्ने नाथे लुकुवाले लेखिदिएको लिखत छापेर चटके पाराले बतासे लेखक बन्छ । बस्, हाल चलनचल्तीमा रहेको काइते लेखनको रचनागर्भको यथार्थ कथा हो यो । बकसका लागि मालिकको झुटो प्रशंसा लेखिदिने र बकस थापेर लुत्त भूमिगत हुने पात्रलाई कान्तिपुरी नगरीमा अचेल प्रेत लेखक भनिन्छ । प्रेत लेखक घोडा हो, जसको ढाडमा उसको अलेखक मालिक लेखक बनेर सानले सवार हुन्छ । अनि आफूले दानापानी ख्वाएको घोडालाई कोर्राले सुम्ठ्याउँदै मालिक बडो सानले छच्‌छच्–छच्‌छच् गर्छ ।

जो आलोचनाशील र सिर्जनशील लेखक हो, र जसमा स्वाभिमान र इमानको लेस मात्र पनि चेतना छ, प्रेत लेखकले उसको चित्तमा दिगमिगको भावना जगाइदिन्छ । प्रेत लेखकले पुस्तक संसारमा बौद्धिक र नैतिक प्रदूषण पैदा गर्छ, अन्वेषणशील र वागी लेखक अत्यास मान्दै नाक अँठ्याएर हिँड्न विवश हुन्छ । 

प्रसङ्गवश, पश्चिमी पुँजीवादमा प्रेत लेखनको तैबिसेक इज्जतदार स्थान छ, र यसको कारण छ । उता प्रेत लेखनमा ढाँटिँदैन । उता ‘फलानाले भनेबमोजिम’ लेखिएको भनी लेखाउने धनाढ्यको र लेख्ने प्रेत लेखकको नाम खुलाइन्छ । यसरी प्रेत लेखनमा जसको जे कर्म र स्थान हो, त्यो लोकलाई नढाँटी लेखिमाग्नेले लेखिनु र लेखिदिनेले ज्याला थाप्नुमा लोकलाई कुनै नोक्सानी छैन । फर्माबद्ध लेखनमा दिनदिनै तमसुक लेखेर ज्याला थाप्ने काम त मालअड्डाको लेखनदासले पनि गरेकै छ त । प्रेत लेखन पनि यसरी पारदर्शी हुनु पो राम्रो हो । तर, हाम्रोमा लेखाउने धनाढ्यले पनि लोकलाई ढाँटिरहेछ, लेख्ने आत्महीनले पनि लोकलाई ढाँटिरहेछ । 

छनलाई हामीकहाँ प्रेत लेखन अघिअघि पनि कताकति पक्कै हुँदो हो । तर, त्यसको उतिविधि चर्चा सुनिदैनथ्यो । संग्रामी मार्गहुँदै जब गणतन्त्र आयो, बिडम्बनावश कुहिगन्धे प्रेत लेखनको बाढी उर्लियो । ज्यालादारी मनुवाबाट सम्पन्न हुने प्रेत लेखनमा आफ्नो खोटो अनुहार टाँसेर भुुईंफुट्टा लेखक बन्ने मालिकहरूको पृष्ठभूमि र प्रवृत्ति यसो चियाएर हेर्दा आङ त्यसैत्यसै सिरिङ्ग हुन्छ । यीमध्ये धेरैजसो छन्, हिजोको निरङ्कुश शासनका दमनकारी औजारहरू । यिनमा कोही निजामती फाँटका उच्च ओहदाका हाकिम भइखाएका मैमत्त जीवहरू छन्, कोही छन् जङ्गी फाँटका फुलीधारी सनकसिंहरू । निरङ्कुश राजशाहीको जगजगी हुँदा यी जीवात्‌हरू त्यो आततायी शासनका परम् सेवक थिए । मालिकले अह्राएको लुरुक्क पर्दै खुरुखुरु मान्ने र निजले दिएको जुठोपुरो बडो स्वाद मान्दै कुपुकुपु खाने । जब यी सत्ताका खुनी पदमा थिए, स्वामीभक्ति, जनदमन र अवैध धनसञ्चय यिनको नित्य धन्दा थियो । सम्यक् दृष्टिले यिनका ओठ हेर्नु, त्यहाँभित्र कताकता अझै रगतका टाटा देखिन्छन् । त्यो जनजनका स्वतन्त्रता, समानता र सुखका सपनाहरूको बध गर्दा लागेको रगतको शेषांश हो । चाकरी, भक्ति र पाउलागी गर्ने यिनका प्रातःस्मरणीय प्रभु अहिले सिंहासनमा छैनन् । नाथ विराजमान हुने सिंहासन रित्तो हुँदा यी हुनुसम्म अनाथ र उदास भएका छन् । गरिखाने जनताका शिरमा गिर खेलेर र तिनलाई निर्ममतासाथ निचोरेर यिनले अकुत दौलत थुपारेका छन् । तर दुर्भाग्य, न सिंहासनमा यिनको नाथ छ, न जगत्सामु देखाउन लायकको यिनको नाक छ । त्यसैले त यिनलाई रातारात नाम चाहिएको छ, चर्चा चाहिएको छ, ख्याति चाहिएको छ, र चाहिएको छ यिनलाई स्वाँगे अमरत्व । र नै यी आफ्नो रक्तरञ्जित दामले नाम, ख्याति र अमरत्व खरिद गर्न विचारको डबलीमा नाङ्गानाङ्गै निस्केका छन् । 

लाग्छ, भूमिगत प्रेत लेखकहरूमा विवेक, तर्कशक्ति र लज्जाबोध लेस मात्र पनि हुँदैन । अन्नदाता मालिक आफ्नो अतीतबारे जेजे भन्छ, ती त्यही सुरुसुरु पत्याउँछन् र भटाभट लेखिदिन्छन् । ती ‘ख्वामित्, यो कुरा साँचो हो र ?’ भनी प्रश्न गर्न आँट गर्दैनन् । तिनले ‘अन्नदाताश्री, लोकले यो कुरो कसरी पो पत्याऊला र ?’ भनी सोधनी गर्ने हुती प्रदर्शन गर्दैनन् । र, जसोजसो मालिकवाणी उसैउसै लेखनदासको लेखनी भएर यो कुत्तु कथा तुरिन्छ ।  नायकविहीन प्रेत लेखनको बदनाम खलनायक आफूलाई यसरी प्रस्तुत गर्छ, मानौँ लोकतन्त्रको पहरेदार उही हो । नैतिकताको निष्ठावान् रक्षक उही हो । न्यायको अथक उपासक उही हो । मानवमङ्गलको निरन्तर अभियन्ता उही हो । सच्चरित्रता, सच्चाइ र सत्यनिष्ठाको सानदार प्रतिमूर्ति उही हो । र, ऊ सदैव र सर्वाङ्ग चोखो, ऊ हरदम निष्पाप र निष्कलङ्क, ऊ अखण्ड उदार र परोपकारी, ऊ नित्य दूधले धोइएको र लोकका सारा मानिसहरूमध्ये उही अत्युत्तम, उही अनुपम, उही विरलाकोटी । यो आडम्बरी जीवात् अस्ति मात्र निरङ्कुशतन्त्रको रक्तकुण्डबाट बाहिर निस्केको हो । तैपनि ऊ भन्छ, 'हेर, म कति सुन्दर ! म कति कञ्चन ! म कति पवित्र !' धत् काजी ! यो त केजाति गर्नेलाई भन्दा त्यसो गरेको देख्नेलाई लाज भनेजस्तो भो ।

प्रेत लेखक र उसको लेखनमा महिमा मण्डन गरिने स्वामी त यसै पनि पाखण्ड र झुटका रक्षक, पोषक र प्रवर्द्धक भइनै हाले । यस्तो लेखनलाई काँध थाप्ने र यो वैचारिक एवं नैतिक प्रदूषणका जरामा मलजल हाल्ने मनुवा र माध्यमहरू अरु पनि छन् । गणतन्त्रका  राष्ट्रपतिहरूका पटाङ्गिनीको द्वार बडो उदार छ । त्यो द्वार यी हिजोका निजामती र जङ्गी उपरवालेहरूका लागि हरदम खुला रहन्छ । त्यहाँको भव्य मण्डपमा प्रेतग्रन्थहरूको राष्ट्रपतिका बाहुलीबाट तामझाम, धुमधाम र रामरमितासाथ विमोचन हुन्छ । राष्ट्रपतिको पदमा प्रतिष्ठा र गरिमाको चहक त यसै पनि हुने नै भयो । त्यो प्रतिष्ठा र गरिमा जब प्रेतकथाका कुनै खलनायकप्रति समर्पित हुन्छ, तँछाडमछाड गर्दै तीन शहरका भिडियो क्यामेराहरूको त्यहाँ ओइरो लाग्छ । र, तिनले खिच्ने दृश्य र तिनले टिप्ने वाणीको प्रचार–प्रसारसँगै बौद्धिक र नैतिक प्रदूषणको प्रचार–प्रसार हुन्छ । राष्ट्रपति महोदयहरू सोझा छन्, यस कुराको तिनलाई हेक्का हुँदैन । प्रेत लेखनको खलपात्रले अघि नै आफ्नो स्वार्थ पट्याइसकेको हुन्छ ।

प्रेत लेखनको प्रसङ्गमा ठूलो मिडिया मूल्यजन्य मानक र संहिताको अनिकालले कहालीलाग्दो गरी टाक्सिएको छ । यो शक्तिपूजक छ । यो भक्तिमुखी छ । सनसनीसामु यो लत्रिन्छ । भूपू जर्साहेबका कुमका लस्करै फुलीहरूको जङ्गी शक्तिबाट यो सहजै सम्मोहित र वशीभूत हुन्छ । र, त्यो फुलीवाल प्रेत लेखनको खलनायकीमा प्रकट हुँदा पहिलो पातादेखि नै उसको प्रचार सुरु हुन्छ, मानौँ छाप्नलाई यस मुलुकमा शालीन, सौम्य र सुन्दर चीज केही नै छैन । बुद्धिजीवी भनिने एउटा अभिजात झुण्डको मति पनि खासै प्रीतिकर छैन । त्यो फुलीवाल जङ्गीको हाइहाइ गर्छ । त्यो उसका झुटहरूलाई कपटकलाले ढाकछोप गर्न लिट्टी कसेर लागिपर्छ । र, यस्ताहरूको कर्कश होहल्लाबीच प्रेतपुस्तक कथित् बेस्ट सेलरमा दर्ता हुन्छ । र, पाठकगणका चित्तमा पुस्तकमा के के न होला भन्ने कुतुहल जगाएर तिनलाई पुस्तक किन्न बाध्य तुल्याइन्छ र तिनलाई ठगिन्छ । लक्षण हेर्दा लाग्छ, प्रेत लेखनको पिराहा प्रेतले यो मुलुकलाई तर्साउन छाड्ने दिन अझै निकै टाढा छन् । तसर्थ यो प्रेतकर्ममाथि दह्रो धावा बोल्दै जानुपर्ने पो हो कि !

मेरोअगाडि टेबुलमा प्रेतपथका अनेक पुस्तक छन् । म देख्छु, तीमध्ये एउटा पुस्तक मलाई हेर्दै आँ गरिरहेको छ । त्यो 'आँ'मा के होला भनी म अक्षरहरूको लहरमा यसो आँखा दौडाउँछु । मेरा आँखामा पारिजातको नाम पर्छ र प्रेत लेखकले पारिजातबारे के लेखेको होला भन्ने उत्सुकताले मलाई कुतकुत्याउँछ । म पढ्छु । प्रसङ्गमा २०४६ सालको आन्दोलन छ ।

बिर्सिदिऊँ भन्यो, कमलादीको प्रेत प्रतिष्ठान तर्साउन मछेउ आइरहन्छ । मलाई त्यसैत्यसै दिगमिग लागेर आउँछ । आँखा फारेर हेर्छु, प्रेत प्राज्ञहरूका शिरमुनिको टोलीमा केही राम्रै कवि–लेखक छन् । बिडम्बनावश तिनले आफ्ना शिरमाथि प्रेत प्राज्ञहरूलाई बोकेका छन् । तिनले बरु भोकै मर्छु, आफ्नो विवेक र स्वाभिमानको मानमर्दन गर्दिनँ भन्न सकेनन् ।

आन्दोलनमा शाही सत्ताका अत्याचारहरूको पोल खोल्न लेखक–कलाकारहरू त्रिचन्द्र कलेजको सरस्वती सदनमा जुट्छन् । त्यहाँ हाम्रो सम्झनामा श्रद्धाको पन्तुरोमा मात्र जीवित रहेका युद्धप्रसाद मिश्र छन्, मोहन कोइराला छन्, वासु शशी छन्, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान छन् र पारिजात छिन् । एक कुनामा बसेर त्यहाँको गतिविधि रिट्ठो नबिराई हेर्ने साक्षी म पनि छु ।

प्रेतपथको पुस्तकमा प्रेत कथानकको मूल चरित्र भन्छ– त्यहाँ यादव खरेल पनि हाजिर थिए । यो भयो पहिलो झुट । मिस्टर खरेल त वास्तवमा त्यो विरोधकै विरोधमा पो थिए । प्रेत लेखनको मूल चरित्र प्रहरीले पारिजातसमेतलाई ट्रकमा राखेर बग्गीखाना लग्यो भन्छ । यो भयो दोस्रो झुट । खासमा भएको त्यसो होइन । महिला प्रहरी थिएनन् । पारिजातले ‘लौ त मलाई छोइ मात्र हेर’ भनेर थर्काएपछि पुरुष प्रहरीहरूले उनलाई छुन आँट गरेनन् । हामी सबै पक्राउ पर्‍यौँ । पारिजात अड्डी लिँदै सरस्वती सदनमै बसिरहिन् । र, उनले एक्लै धर्ना दिएर हाम्रो निर्धारित समय अर्थात् दुई घण्टा बिताइन् । बस्, भएको खसोखास यसो हो । तर प्रेत कथानकको मूल चरित्र लाजै नमानी त्यसो भन्छ । भोगी जान्ने र देखी जान्ने लगभग सवा सय लेखक–कलाकार अझै जिउँदै छन् । तर, आत्मकेन्द्रित अहंकारवश आफू मात्रै जिउँदो छु भनेझैँ गरी त्यसो भन्छ र यो नाथे हामीलाई सरासर ढाँट्छ । यो निर्लज्ज ढँटाइ प्रेतपथको लेखनको खास्साको उदाहरण हो । 

प्रेत लेखनको चर्चालाई यहीँ थान्को लगाएर म अब प्रेत प्राज्ञतिर लाग्छु । चाबहिलबाट डिल्लीबजारको ओरालो झरेर यस्सो दाहिने मोडिँदै अलि परबाट कुइँक्क घण्टाघरतिर लाग्दा दायाँतिर फराकिलो परिसरको बीचमा एउटा ढ्याके भवन झ्वास्स आँखामा पर्छ । भवनको रुपाकृति खासै सुन्दर छैन । तर, त्यसको निधारमा ठोकिएको छ ‘नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान’ भन्ने सुन्दर छाप । शाही सत्ता अस्तित्वमा छउञ्जेल यो प्रतिष्ठानको नाम राजाको धाकधक्कु ध्वनित हुने ‘राजकीय’बाट सुरु हुन्थ्यो । राजतन्त्रको अवसानसँगै यो ‘राजकीय’ मेटियो । ‘राजकीय’ त मेटियो तर हुकुमप्रमाङ्गीको प्रेतले भने हामीलाई सताउन छाडेन । पहिले हुकुमप्रमाङ्गीको स्वेच्छाचारी अधिकार राजाका हातमा थियो, अहिले त्यो अधिकार राजनीतिक दलका बोसहरूका हातमा सरेको छ । परिवर्तनका नाममा केवल ओल्लो घरका नरे पल्लो घर सरे भनेजस्तो भएको छ । त्यसैले राजकीय सामन्ती संस्कारबाट आक्रान्त प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा यस घडीमा प्रेत प्राज्ञहरूको उपस्थिति बाक्लै देखिन्छ । 

प्रज्ञा प्रतिष्ठानको भाषा–साहित्य फाँटको अल्लिअघिको कार्यकालको कुरा हो यो । प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा अनेकमध्ये एक जना विचित्रका प्रेत प्राज्ञ थिए । तिनका आफ्नै मौलिक विशिष्टता थिए । पार्टीका बोसहरूका अनुकम्पाले प्राज्ञ पद त प्राप्त भयो, तर तिनको अनुहारमा प्राज्ञको आभा भने एक पित्को पनि थिएन । भाइ, अब परेन कि फसाद ! कत्रा दुःखले प्राज्ञ भइया छ, आफूलाई कसैले चिन्ने, गन्ने र मान्ने होइन । दुःखमोचन गर्न र लोकका दृष्टिमा देखिन तिनले दुइटा चतुर जुक्ति अपनाए । तिनले दिनदिनै सनातनी राष्ट्रवाद झल्किने दौरा–सुरुवालका फेर फ्यारफ्यार हल्लाए । र, कतै केहीमा सही गर्नुपर्दा तिनले आफ्नै हातले सहीमुनि ‘प्राज्ञ हगनप्रताप’ लेखे । उल्का भयो ! हगनप्रताप प्राज्ञ हो भनेर चिन्न हामीले उनैले लेखेको ‘प्राज्ञ हगनप्रताप’ हेर्नुपर्ने भयो ।  

आयो कुरा अब प्रज्ञा प्रतिष्ठानको भाषा–साहित्य फाँटको, उही कार्यकालका प्राज्ञ परिषद् प्रमुखको । यसो हेर्छु, मेरी बास्सै ! परिषद्को शिरमा लोकले चिन्दै नचिनेको रहस्यमय पात्र ढसमस्स विराजमान छ । नाम छ कति राम्रो ‘प्रज्ञा प्रतिष्ठान’, त्यो पनि गाउँ तहको होइन, राष्ट्रिय तहको । तर, प्रतिष्ठानको शिरमा एक अपरिचित मूर्ति रहस्यमय ढङ्गले हाजिर छ । सिर्जनशील लेखक आफ्नो लेखनीको प्रकाशले चम्किन्छ । त्यो चमक वर्ण, वर्ग, जात र क्षेत्रहरूका सीमा नाघेर फराकिलो क्षितिजमा फैलिन्छ । त्यो चमक यत्रतत्र देखिन्छ र त्यसबाट लेखक उसको विशिष्टतासहित चिनिन्छ । तर, प्रज्ञा प्रतिष्ठानको शिरमा यो को आयो ? यो जो आयो ऊ कुन जुक्तिले, कसको निगाहले, कुन बाटो गरी, कसरी आयो ? सोचेर ल्याउँदा म छक्क पर्छु ।

आफ्नो दृष्टि र चेतको सद्दे तथा स्वस्थपनाप्रति मलाई कसोकसो शंका लागेर आउँछ । मुलुकमा नयाँनयाँ लेखकहरू भटाभट उदाइरहेका छन् । पुस्तकको संसार तीव्र गतिमा विविध र व्यापक हुँदैछ । मेरो पठनको वृत्त साँघुरो छ । उमेर ओराली लाग्दै जाँदा स्मरणशक्ति क्षय हुँदो छ । के थाहा, मेरो दृष्टि र चेतले पत्तै नपाई रातारात मुलुकमा एउटा अद्भुत प्रतिभाको जन्म पो भयो कि ! शंकामुक्त हुन म जगत्का जान्नेहरूलाई सोध्न थाल्छु । पाको पुस्ता, माझको पुस्ता र नयाँ पुस्ताका अनेक लेखक र पाठकलाई म निवेदन गर्छु– मित्र, प्रज्ञा प्रतिष्ठानको शिरमा विराजमान मनुवाको लेखकीय चिनारीमाथि लौ न अलिकता प्रकाश पारिपाऊँ । उत्तर कसैसँग छैन । सबै मैझैँ रनभुल्लमा छन् । ती प्रज्ञा प्रतिष्ठानतिर हेर्छन् र आश्चर्य मान्दै जिब्रो टोक्छन् । धन्य कैलाशपति जटाधारी बाबा, मेरो दृष्टि र चेतको स्वास्थ्य ठीकै रहेछ भनी म ढुक्क हुन्छु ।

तैपनि प्रश्नहरूको ताँतीले मलाई लखेट्न छाड्दैन । हैन, प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा चमत्कारी चटके पाराले यो को आयो ? अनि कुन जुक्तिले ? अनि केको प्रभावले ? अनि कसको निगाहले ? अनि ? अनि ? भरअभरमा जीवनका रहस्य र गुत्थीका गाँठाहरू फुकाउन मलाई सघाउने मेरो एउटा असल मित्र छ, लम्बोदर । उसको बुद्धि तीखो छ, ज्ञानको क्षितिज फराकिलो छ र अन्तरदृष्टि छ बडो अन्वेषणकारी । म लम्बोदरलाई सम्झिन्छु र ऊ तत्क्षण मेरोसामु प्रकट हुन्छ । म सविनय सोध्छु, ‘मित्र लम्बोदर, मालिकको मिथ्या प्रशंसा लेखेर कोही प्रेत लेखक बन्छ । यो कुरो त बुझियो । कोही कसरी प्रेत प्राज्ञ बन्छ, यसो जान्न पाए हुँदी.....।’ यस्तो नाथे प्रश्न भनेझैँ गरी लम्बोदर फिस्स हाँस्छ । र, फुर्तीसाथ भन्छ, ‘कुरो यसो हो यार् । पार्टी मुख्यालय प्रेत प्राज्ञ उत्पादन गर्ने उर्वर कारखाना हो । जसलाई प्रेत प्राज्ञ बन्नु छ, उसले त्यो कारखानामा गम्भीर साधना गर्छ । उसले पार्टी मुख्यालयका भगवान्‌तुल्य बोसहरूको दिनदिनै भजन गाउँछ । उसले तिनका पाउमा भेटी चढाउँछ । चाप्लुसीका सहस्र कलाहरूद्वारा उसले आफ्ना प्रभुहरूलाई प्रसन्न तुल्याउँछ । र, ख्वामित्‌हरूको निगाहबाट उसलाई प्रेत प्राज्ञको लाभदायक पद प्राप्त हुन्छ ।’ 

‘बस्, बस्, पुग्यो । कुरो खुल्यो ।’ 

बिर्सिदिऊँ भन्यो, कमलादीको प्रेत प्रतिष्ठान तर्साउन मछेउ आइरहन्छ । मलाई त्यसैत्यसै दिगमिग लागेर आउँछ । आँखा फारेर हेर्छु, प्रेत प्राज्ञहरूका शिरमुनिको टोलीमा केही राम्रै कवि–लेखक छन् र कवि–लेखक टाइपका केही छन् । बिडम्बनावश तिनले आफ्ना शिरमाथि प्रेत प्राज्ञहरूलाई बोकेका छन् । तिनले बरु भोकै मर्छु, आफ्नो विवेक र स्वाभिमानको मानमर्दन गर्दै प्रेत प्राज्ञहरूलाई शिरमाथि बोक्दिनँ भन्न सकेनन् । ती लोभिए, ती लत्रिए र तिनले आफ्नै हातले आफ्नै अनुहारमा मोसो दले । कुरो बुझ्दा प्रेत प्रतिष्ठानको यो पक्ष कम कुरुप छैन ।

अँ, प्रसङ्गवश मलाई यस्तै खालको अर्को घटनाको याद आयो । हिजोसम्म ‘आतंककारी’ भनिएको माओवादी क्रान्तिको आँधीबेहरीबाट निस्केर हलचल मच्चाउँदै सत्तासीन भयो । र, उसले आफ्नो पार्टीवृत्तका स–साना लेखकीय कद भएका र प्रायः आफूले मात्र चिनेका मनुवाहरूलाई टपक्क टिपेर प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा भर्ती गर्‍यो । संस्थाको प्रकृति र प्रयोजनका हिसाबले प्रज्ञा प्रतिष्ठान बहुवर्गीय र बहुवैचारिक प्राज्ञिक थलो हो । माओवादीले यी ‘बहु’हरूको एकरति पर्वाह गरेन । ‘जङ्गे जे गर्छ ठीक गर्छ’को तामसी मनोदशामा प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई उसले आफ्नो जेबी संगठन बनाउने अर्घेल्याइँ गर्‍यो । प्रतिपक्षी वृत्तमा विरोधको आगो बल्यो र एकांगी चरित्रको प्राज्ञ परिषद् तत्काल गोपीक्याँच भयो । 

अलिपछिको प्रज्ञा प्रतिष्ठानको शिरमा प्रेत प्राज्ञहरूको नियुक्तिमा उस्तै घटनाको पुनरावृत्ति भयो । प्रेत प्राज्ञहरूको यो चयनको प्रतिवाद गर्न माओवादीसँग आफैँले बनाएको काइदाको नजिर थियो । उसको प्रतिवादद्वारा एउटा सार्थक विमर्श सुरु हुन सक्दो हो । तर, माओवादीले मौन व्रतधारण गर्‍यो । अहिले कागत र जिब्रोमा लोकतन्त्र छ, गणतन्त्र छ । तर देश भने पार्टीका बोसहरूको मौजातुल्य छ । गणितीय आकार हेरी मौजावालको रोल तोकिन्छ । माओवादी सानो मौजावालको हैसियतमा छ । प्रेत प्रतिष्ठानमा ठूलाले ठूलो भाग हडप्यो, मझौलाले मझौला भाग । र, सानो भाग माओवादीलाई पर्‍यो । क्रान्तिका सपना र आदर्शहरू बिर्सिंदै गएको माओवादी लोभियो र एक–दुई थान जुठोपुरो खान उसले प्रेत प्रतिष्ठानमा आफ्ना केटा पठायो । यो लाजमर्नु दृश्य देखेर आदर्श र मूल्यको महत्ताबोध गर्ने लोकले मुख छोप्यो । आजको होइन, हिजोको प्रज्ञा परिषद्को कुरा हो यो । 

कुरो तुर्नुअघि नभनी नहुने एउटा कुरो छ । प्रेतमार्गी प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा प्राज्ञिक आदर्श र निष्ठाको बिउसम्म पनि दृष्टिगोचर हुँदैन । तैतै मौजावाल मालिकहरूले यसको नाम पाउलागी प्रतिष्ठान राखिदिए कति राम्रो हुन्थ्यो ! त्यसो गरे कमसेकम प्रज्ञा, विवेक र आदर्शको चीरहरण हुने त थिएन कि !

बोल् लम्बोदर, शाही चरित्रको प्रज्ञा प्रतिष्ठानको आजको खबर के छ ?

www.shilapatra.com बाट साभार 

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान : ‘उप’ ताक्नेको लर्को !

 लोकसंवाद संवाददाता

 माघ ९, २०७९

काठमाडौँ । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान पुस १ गतेदेखि रिक्त छ अर्थात् पदाधिकारीविहीन छ । असोज २१ गते कुलपति गंगाप्रसाद उप्रेती र सदस्य सचिव जगत्प्रसाद उपाध्यायको चार वर्षे कार्यकाल सकिएलगत्तै पुस १ गतेदेखि उपकुलपति डा. जगमान गुरुङसहित प्राज्ञ परिषद् सदस्यहरू प्रा.डा. योगेन्द्रप्रसाद यादव, प्रा.डा. उषा ठाकुर, प्रा.डा. हेमनाथ पौडेल, प्रा. दिनेशराज पन्त, डा. देवी नेपाल, प्रा.डा. गोपीन्द्र पौडेल, माया ठकुरी र लक्ष्मी मालीलगायत २४ जना प्राज्ञ सभा सदस्यहरूसमेतको चार वर्षे कार्यकाल सकिएपछि प्रज्ञाप्रतिष्ठान रिक्त बनेको हो ।

यसरी रिक्त रहेको प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा नियुक्ति खानका लागि नेताहरूको घरदैलोमा आकांक्षीको लर्को लाग्ने गरेको छ । यसमा सबैभन्दा लामो लर्को चाहिँ ‘उप’ अर्थात् उपकुलपति पदका आकांक्षीको रहेको छ । यस लर्कोमा एक कार्यकाल र दुई कार्यकालसमेत परिषद् सदस्यमा नियुक्ति खान भ्याइ सकेकाहरू सबैभन्दा अगाडि रहेको बताइन्छ ।

यस अगाडिको परिषद्मा सदस्य रहिसकेका सुलोचना मानन्धर, नर्मदेश्वरी सत्याल, विष्णु प्रभात, निर्वतमान परिषद्का सदस्यहरू प्रा. दिनेशराज पन्त, गोपीन्द्र पौडेल, लक्ष्मी माली लगायत रहेका छन् । पन्तले दुई कार्यकाल खाइसकेका छन् । उनी फेरि तेस्रो पटक पनि नियुक्ति खानका लागि परेका छन् ।  निवर्तमान परिषद्मा रहेका अधिकांश दोहोरिन चाहन्छन् । उपकुलपति डा. जगमान गुरुङ कुलपतिमा आउन चाहन्छन् । 

यसै गरी परिषद् सदस्यका लागि नयाँ आकांक्षीमा घरदैलो अभियानलाई तीब्र बनाउनेमा पारिजात स्मृति केन्द्रका पूर्व अध्यक्ष स्नेह सायमीले सबैलाई पछि पारेको बताइन्छ  । सायमी केही वर्ष अगाडि एमाले प्रवेश गरेको बताइए पनि अहिले आफू माओवादीमै रहेको भन्दै माओवादी नेताहरूकोमा घरदैलो अभियान चलाइरहेका छन् । उनी आफ्नी श्रीमतीसमेत रहेकी लक्ष्मी मालीलाई उपकुलपति बनाउनु पर्ने त्यसो नभए आफूलाई सदस्य सचिव वा त्यो पनि नभए परिषद् सदस्यमा नियुक्ति दिएर काव्य विभागको जिम्मेवारी दिलाउनु पर्ने भन्दै अनुनय विनय गरिरहेको बताइन्छ ।

उनले केही समयअघिदेखि पूर्व प्रधानमन्त्री तथा एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओली निकट मानिसलाई रिझाएर ओलीको प्रशस्तिमा कविता लेखेर सुनाउने गरेका छन् । अहिले एमाले नेता कहाँ जाँदा आफू एमालेमा लागेकाले माओवादीले सताउने गरेको भन्छन् भने माओवादी नेताकोमा पुग्दा आफूलाई बिना आधार एमाले गएको भनी आरोप लगाएको तर आफू सदाबहार माओवादीमै रहेको स्पष्टीकरण दिने गरेका छन् । 

यसरी नै माओवादी कोटाबाट प्राज्ञ परिषद्मा नियुक्ति पाएका प्रा.डा. गोपीन्द्र पौडेलले पनि पदमा रहँदा आफूनिकट केही व्यक्तिलाई मात्रै परियोजना दिने गरेको प्रज्ञाप्रतिष्ठानका कर्मचारीहरू बताउँछन् । उता नेपाली लेखक संघमा आवद्धहरू पनि कांग्रेसले प्रधानमन्त्रीलाई विश्वासको मत दिएको कारण आफूहरूले पनि प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा भाग पाउनुपर्ने भन्दै लबिङ गरिरहेको बताइन्छ ।

उनी हालै एमाले पार्टी कार्यालयमा आयोजित कमरेड पुष्पलालका साथी स्व. कवि हर्ष स्याङ्बो स्मृति कार्यक्रममा वक्ता बनाइएका थिए । जानकारहरूका अनुसार उक्त कार्यक्रम उनै सायमीलाई मञ्च दिनका लागि आयोजना गरिएको थियो । कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि पूर्वप्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली थिए । कार्यक्रममा सायमीले स्याङ्बोको भन्दा ओलीको गुण गानमा अधिकांश समय खर्चिएका थिए । 

सायमी निर्वतमान प्राज्ञ परिषद् सदस्य तथा मातृभाषा साहित्य विभाग प्रमुख लक्ष्मी मालीका पति हुन् । उनले मालीको विभागबाट समकालीन नेपाल भाषाका कविता संकलन तथा सम्पादनको परियोजना लिएका थिए । नेवारी भाषाबाट नेपालीमा अनुवाद गर्ने उक्त कार्यका लागि मालीले पति सायमीलाई ९० हजार निकासा दिलाएकी थिइन् । जबकी यस्तो परियोजनामा प्रज्ञाप्रतिष्ठानले ५० हजारभन्दा माथि दिएको पाइँदैन ।

यस्तै मालीले एक पटक मातृभाषा साहित्य गोष्ठीमा कार्यपत्र लेख्नका लागि आफ्नी छोरी अस्मिता मालीलाई लगाएकी थिइन् भने समीक्षकमा श्रीमान् सायमीलाई राखेकी थिइन् । उनले उनको विभागका अधिकांश काम माओवादी निकटलाई मात्रै दिएकी थिइन् भने विभागको सहकार्यमा राजधानी बाहिर हुने कार्यक्रममा पति सायमीलाई साथमै लगेर स्थानीय आयोजकलाई हैरानी दिने गरेकी थिइन् । उनले आफ्नो घरमा सहयोगी काम गर्ने एक जना युवालाई आफू करारमा कर्मचारी छनोट समितिमा हुँदा कार्यालय सहयोगीको जागिर लगाइदिएकी थिइन् । उनले पति सायमीलाई संस्कृति मन्त्रालयको पुरस्कार दिलाउन र प्रज्ञाप्रतिष्ठानको कविता महोत्सवमा निर्णायक सदस्यमा राख्न भूमिका खेलेकी थिइन् । अहिले उनले प्रज्ञाका कर्मचारीहरूलाई फोन गरेर आफू फेरि प्राज्ञ भएर आउँदैछु, मेरा केही सामानहरू छन्, सुरक्षित राखिदिनु भनेकी प्रज्ञा प्रतिष्ठान ए  कर्मचारीले जानकारी दिएका छन् ।  

यसरी नै माओवादी कोटाबाट प्राज्ञ परिषद्मा नियुक्ति पाएका प्रा.डा. गोपीन्द्र पौडेलले पनि पदमा रहँदा आफूनिकट केही व्यक्तिलाई मात्रै परियोजना दिने गरेको प्रज्ञाप्रतिष्ठानका कर्मचारीहरू बताउँछन् । उता नेपाली लेखक संघमा आवद्धहरू पनि कांग्रेसले प्रधानमन्त्रीलाई विश्वासको मत दिएको कारण आफूहरूले पनि प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा भाग पाउनुपर्ने भन्दै लबिङ गरिरहेको बताइन्छ ।  यसै गरी निवर्तमान प्राज्ञ सभाका अधिकांश सदस्यहरू पनि परिषद्मा जान इच्छुक देखिएका छन् । 'हातोलाई भन्दा जाँतोलाई सकसक'  भने झेँ अहिले संस्कृति मन्त्रीलाई भन्दा बढी प्रज्ञा तिरको रौनक साहित्यकारहरूलाई लागेको छ । उता सङ्गीत तथा नाट्य र ललितकलातिर पनि उत्तिकै सर गर्मी बढेको देखिँदैछ ।  

www.loksambad.com  बाट                              

अमर गिरीद्वारा एमाले परित्याग

 काठमाडौँ । नेकपा एमालेका अनुशासन आयोग सदस्य तथा प्रगतिशील लेखक संघका पूर्वअध्यक्ष डा. अमर गिरीले एमाले परित्याग गरेका छन् । महाधिवेशनको पूर्वसन्ध्यामा विज्ञप्ति निकाल्दै गिरीले एमालेभित्र दक्षिणपन्थी चिन्तन हाबी भएको भन्दै नवौँ महाधिवेशनले पारित गरेको विचार, नीति, कार्यक्रम र कार्यदिशाविपरित गतिविधिमा पार्टी लागेको पाएको भन्दै एमाले परित्याग गर्ने निर्णयमा पुगेको जनाएका छन् ।

एमाले विभाजनपछि हुन लागेको महाधिवेशनमा कमजोरीको गम्भीर समीक्षा गर्दै त्यसलाई सच्याएर अघि बढ्नु पर्नेमा राजनीतिक वैचारिक विषयमा छलफल गर्नुको साटो कर्मकाण्डमा सीमित हुन लागेको भन्दै एमाले छोडेर नेकपा (एकीकृत समाजवादी)लाई समर्थन गर्ने निर्णय गरेको डा. गिरीले निकालेको विज्ञप्तिमा उल्लेख छ ।

www.makalukhabar.com बाट साभार 

एकेडेमीमा रमिता छ - राजकुमार बानियाँ

 

विमल आचार्य रोचक-घोचक शैलीमा सुनाउँछन्, 'यो लोकमा गंगाप्रसाद उप्रेती नामक लेखक पनि छन् भन्ने मैले उपकुलपतिमा उनको नियुक्तिसँगै थाहा पाएँ । त्यतिन्जेल नेपाली भाषा, साहित्य, संस्कृति र समालोचनामा कुनै विशिष्ट योगदान गरेको थाहा पाइनँ । बरु चीनसम्बन्धी एउटा किताबको गातामा उनको अनुभव विश्वभाषा क्याम्पसको अतिरिक्त क्रियाकलाप प्रमुख लेखेको पाएँ ।’

राजकुमार बानियाँ 

आफैंले आफैंलाई आजीवन प्राज्ञ बनाउने गंगाप्रसाद उप्रेतीको तिकडम !

डा. गंगाप्रसाद उप्रेती

नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका कर्मचारीले गंगाप्रसाद उप्रेतीको ‘१२ वर्षे शासन’ बाट मुक्ति पाएको अनुभव गरेका थिए, असोज २१ मा । तर त्यसको दुई महिना पनि नपुग्दै मंसिर ७ मा प्राज्ञ-परिषद्ले तिनै उप्रेतीलाई आजीवन मासिक भत्ता दिनुपर्ने सदस्यका रुपमा भित्र्यायो । एक कार्यकाल उपकुलपति र दुई कार्यकाल कुलपति रहिसकेका उप्रेतीलाई प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले फेरि पनि झेल्नुको विकल्प रहेन ।

२०७८ फागुन ३ मा आजीवन सदस्य तारानाथ शर्माको निधनपश्चात् नै उप्रेतीले त्यसमा आँखा गाडिसकेका थिए । २०७९ असोज ३० मा अर्का आजीवन सदस्य सत्यमोहन जोशीको निधन भएपश्चात् उनले विभिन्न तानाबाना बुने र आफूले नै निमित्त कुलपतिका रूपमा अधिकार प्रत्यायोजन गरेका जगमान गुरुङको संयोजकत्वमा उषा ठाकुर र देवी नेपाल सदस्य रहेको सिफारिस समिति बनाए । कात्तिक २४ मा बनेको समितिले कति चाँडो काम फत्ते गर्‍यो भने मंसिर ८ देखि लागू हुने गरी उप्रेती र डडेलधुराका कोशकार, सम्पादक आरडी प्रभास चटौतलाई आजीवन सदस्य बनाउने निर्णय नै भइसक्यो ।

दुःखका साथ भन्नुपर्छ- नेपाली साहित्यका अतुलनीय स्रष्टा शर्मा र जोशीको निधन भएको एक वर्ष पनि पुगेको छैन । उनीहरूको निधनमा उप्रेतीको कुलपतित्वले शोकसभा गर्नुसम्म जरुरी ठानेन । तर पद रिक्त भएको भन्दै आफैंले आफैंलाई आजीवन सदस्यको पगरी गुथ्न सफल भयो ।

अतुलनीय उप्रेती !
उप्रेती कति महत्त्वपूर्ण स्रष्टा हुन्, जसलाई तीन कार्यकालको पदविलासले नपुगी आजीवन सदस्य समेत बनाउनुपर्‍यो ? जगमान सिफारिस समितिको दाबी पत्याउने हो भने, नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा २०६६–२०७० मा उपकुलपति अनि २०७१–२०७५ र २०७५–२०७९ मा दुई कार्यकाल कुलपति रहेका उप्रेती ‘पाँच दशकदेखि नेपाली भाषा साहित्यको सेवामा समर्पित’ छन् । उनी ‘वरिष्ठ कवि, निबन्धकार, नियात्राकार, समालोचक र भाषाविद्’ हुन् ।

प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको इतिहासमा उप्रेती सबैभन्दा धेरै तीन कार्यकाल ‘खाने’ मा दरिएका छन् । साँच्चै भन्ने हो भने उनले माधवप्रसाद घिमिरे र विजयबहादुर मल्ललाई समेत बिर्साइदिएका छन् । वरिष्ठ साहित्यिक पत्रकार नगेन्द्रराज शर्मा आजीवन सदस्य प्रकरणमा उप्रेतीभन्दा पनि जगमान गुरुङकै नालायकी देख्छन् । उनी भन्छन्, ‘म उप्रेतीलाई भन्दा पनि उनले जे भने पनि मान्ने जगमानलाई रद्दी मान्छु । यसमा बन्ने भन्दा बनाउनेकै अर्घेल्याइँ हुन्छ । जगमान अलिअलि पढेका मूर्ख हुन् । उप्रेती र जगमान दुवै ओलीका चेला हुन् । ओलीले बनाई दे भन्दैमा सरक्क मान्नुहुन्छ ?’

शर्माले यो पनि थपे, ‘गंगाप्रसादले १२ वर्षका केही राम्रा काम गरेनन् । मर्मतसम्भारमा भ्रष्टाचार गरे । महाकविको घर जरुरत नभइकनै भत्काए र जबर्जस्ती संग्रहालय बनाए । उनले एकेडेमीमा खान केही बाँकी राखेनन् । उनको विशेष योग्यता भनेकै केपी ओलीलाई स्कूल पढाउनु हो ।’ महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको घर अदालतको आदेशविपरीत बनाएको भन्दै परेको अवहेलना मुद्दा पनि उप्रेतीले खेप्नुपरेको तथ्य यहाँनेर स्मरणीय छ ।

व्यक्तिका निम्ति कार्यविधि नै संशोधन
तेह्रुथममा जन्मेका उप्रेतीलाई आजीवन सदस्य बनाउनका निम्ति नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान मानार्थ प्राज्ञ सदस्यता एवं आजीवन सदस्यता प्रदान गर्नेसम्बन्धी मापदण्ड तथा कार्यविधि– २०६९ संशोधन गरिएको छ । पदबाहिर दुई महिना पनि खाली बस्न नसक्ने उप्रेती कस्ता व्यक्ति हुन् ?

युवा लेखक-सम्पादक विमल आचार्य रोचक-घोचक शैलीमा सुनाउँछन्, ‘यो लोकमा गंगाप्रसाद उप्रेती नामक लेखक पनि छन् भन्ने मैले उपकुलपतिमा उनको नियुक्तिसँगै थाहा पाएँ । त्यतिन्जेल नेपाली भाषा, साहित्य, संस्कृति र समालोचनामा कुनै विशिष्ट योगदान गरेको थाहा पाइनँ । बरु चीनसम्बन्धी एउटा किताबको गातामा उनको अनुभव विश्वभाषा क्याम्पसको अतिरिक्त क्रियाकलाप प्रमुख लेखेको पाएँ ।’

उप्रेतीको पदमोह अपरम्पार छ । कुनै बेला विश्वभाषा क्याम्पस प्रमुख समेत भएका उनी जुनसुकै पद पनि खान तत्पर हुन्छन् । २०५३ सालमा उनी बीपी क्यान्सर अस्पतालका अध्यक्ष भएका थिए । विकिपिडियाले भनेअनुसार उनको चर्चित पुस्तक ‘नेपाली भाषा शिक्षण’ हो । वास्तवमा त्यो विदेशीलाई नेपाली भाषा सिकाउने गाइड बुक हो । उनी आफूलाई नेपाल–चीन मामिलाका विज्ञ पनि मान्छन् । चीन अध्ययन केन्द्रको महासचिव पनि भएका थिए ।

कवि एवं समीक्षक हरि अधिकारीले कुनै बेला सार्वजनिक टिप्पणी नै गरेका थिए, ‘गंगाप्रसाद उप्रेती कुलपति हुन योग्य व्यक्ति नै होइनन् । झापा विद्रोहकालमा केपी ओलीको झोला बोकेकाले उनलाई कुलपति बनाइएको हो । योग्यता, अनुभव र वाङ्मयको क्षेत्रमा गरेको कामले, विद्वताको हिसाबले प्रतिष्ठानको प्रशासन शाखाको प्रमुख हुन पनि योग्य मान्छे होइनन् । तर पहिला उपकुलपति र दुईपटक कुलपति बनिसके ।’ कुलपति हुँदा उनी चीनको पक्षमा बोलेर विवादमा परेका थिए ।

निर्वाचन आचारसंहिता विपरीत
सबभन्दा उदेकलाग्दो कुरा त के भने जब मुलुकमा निर्वाचन आचारसंहिता लागू भइरहेको थियो, उप्रेती आफैं आजीवन सदस्य बन्न सिफारिस समिति बनाउन लगाउँदै थिए । असोज २४ मा सिफारिस समिति बनेपछि असोज २७ मा निर्वाचन आयोगले स्पष्टीकरण सोध्यो । तर निमित्त सदस्यसचिव हेमनाथ पौडेलले सरासर ढाँटिदिए ।

पौडेलले असोज ३० मा पठाएको स्पष्टीकरणमा भनिएको थियो, ‘नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान प्राज्ञ-परिषद्को मिति २०७९ असोज २४ को निर्णय र पत्रबाट आजीवन सदस्यता प्रदान गर्न सिफारिस समिति गठन गरिएको भन्ने सम्बन्धमा उक्त आजीवन सदस्यतासम्बन्धी कुनै निर्णय गरिएको छैन । पत्राचार पनि भएको छैन । सिफारिस समिति हाल कार्यान्वयनमा पनि छैन ।’ अनि मंसिर ७ के कार्यान्वयन भएको हो त ? निमित्त सदस्यसचिव नाजवाफ छन् । यस्ता कीर्तेहरूलाई प्राज्ञ कसरी भन्ने ? यसमा निर्वाचन आयोग के भन्छ ?

दोस्रो अन्तिम प्राज्ञसभा
मंसिर २५ गते आइतबार बिहान ९ बजे प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ३८ औं प्राज्ञसभा बोलाइएको छ । उप्रेतीको आजीवन सदस्यतासम्बन्धी निर्णयलाई औपचारिकता दिनुबाहेक त्यसको अरु प्रयोजन देखिँदैन । उनले आफूलाई ‘उपयुक्त, योग्यतम र वरिष्ठतम साधक’ साबित गर्न राजनीतिक सन्तुलन मिलाउने तिकडम समेत गरेका छन् ।

उनले जिल्लाबासी आरडी प्रभास चटौतलाई आजीवन सदस्य बनाएर प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवालाई समेत चाकरी पुर्‍याएका छन् । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा प्रधानमन्त्री पदेन प्रमुख संरक्षक र संस्कृति मन्त्री पदेन संरक्षक हुन्छन् ।

उप्रेतीको व्यक्तिगत स्वार्थपूर्तिका निम्ति बोलाइएको प्राज्ञसभा रोकिनुपर्ने सरोकारावालाहरूको छ । प्रज्ञा–प्रतिष्ठान स्रोतका अनुसार अहिलेको प्रज्ञा परिषद्ले साउन २० मै अन्तिम प्राज्ञसभा बोलाएको थियो । ‘प्राज्ञसभा गर्न प्रज्ञा–प्रतिष्ठानसँग बजेट नै छैन । अघिल्लो प्राज्ञसभामै सात लाख रुपियाँ खर्च भएपछि हामीसँग जम्मा ९६ हजार ५१ रुपियाँ मौज्दात छ,’ आर्थिक महाशाखाका जिम्मेवार कर्मचारी भन्छन् ।

पूर्वसदस्यसचिव सनत रेग्मीले सामाजिक सञ्जालमा प्रश्न उठाएका छन्, ‘नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानका पदाधिकारीको अनैतिक कार्यले प्रज्ञाको गरिमा ध्वस्त पार्दैछ । सरोकारवाला मन्त्रालय केही बोल्दैन । तीन महिना पहिले अन्तिम प्राज्ञसभा भनेको । निमित्तहरूले दैनिक कामकाजबाहेक अरू काम गर्न पाइँदैन भन्ने कुरा बिर्सिएर मात्र आजीवन सदस्यता बाँड्न सभा बोलाएर के सन्देश दिन खोजेका हुन् निमित्त कुलपति र सदस्यसचिवले ?’

तैं चुप मैं चुप
नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा अहिलेसम्म ४७ जनालाई आजीवन सदस्य बनाएको छ । सात खेपमा बनाइएका आजीवन सदस्यमध्ये १८ जना जीवित छन् । अहिलेका दुई थपिँदा २० जना पुग्छन् । विडम्बना त के छ भने विशिष्ट साहित्यसेवी छान्नुपर्नेमा वामपन्थी र गैरवामपन्थीको कोटा छुट्याएर आजीवन सदस्य बनाउने गरिएको छ । तिनले मासिक आधा लाखको हाराहारीमा मासिक भत्ता पाउँदै आएका छन् ।

प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको प्रज्ञा परिषद् बैठकमा आजीवन सदस्य नियुक्तिमा कसैले विरोध जनाएनन् । किनभने प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा १२ वर्षसम्म रजगज गरेका उप्रेतीका ‘एसम्यान’हरू नै ज्यादा भएकाले त्यस्तो आशा गर्न पनि सकिँदैन । आजीवन प्राज्ञको खेलोमेलो के हो भनेर सोध्दा मातृभाषा विभाग प्रमुख प्राज्ञ योगेन्द्रप्रसाद यादव सरक्क पन्छिए । उनले भने, ‘यस्तो कुरा त कुलपति, सदस्यसचिवलाई बढी थाहा हुन्छ । उहाँहरूलाई नै सम्पर्क गरेर सोध्नुस् ।’

चोरबाटोबाट उप्रेतीको आजीवन सदस्यताबारे नेपाली कांग्रेस निकट नेपाली लेखक संघबाहेक प्रगतिशील भनिने लेखकका संगठनहरू समेत तैं चुप मै चुप छन् । मंसिर २१ मा एक विज्ञप्ति जारी गर्दै संघले कामचलाउ प्रज्ञा परिषद्ले जालसाजीपूर्ण तरिकाले गर्न लागेको प्राज्ञसभा रोक्न माग गरेको छ ।

कुलपति उप्रेती र सदस्यसचिव जगत्प्रसाद उपाध्याय (प्रेक्षित) को कार्यावधि असोज २१ मै सकिइसकेको छ भने बाँकी पदाधिकारीसहित नौ प्राज्ञको म्याद १ पुसमा सकिँदै छ । आफ्नो पदावधि सकिने दिन उप्रेतीले जगमान गुरुङलाई निमित्त कुलपति र प्राज्ञ हेमनाथ पौडेललाई निमित्त सदस्यसचिवको जिम्मेवारी दिएका छन् । यस अर्थमा काम चलाउ भइसकेको प्राज्ञ-परिषद्ले राज्यकोषबाट कसैलाई सुविधा उपलब्ध गराउने खालको निर्णय गर्न मिल्दैन ।

‘आफू अनुकूल कार्यविधि संशोधन गरी आफैंले गठन गरेको समितिद्वारा आफ्नै नाम सिफारिस गर्न लगाई कुलपतिबाट निवर्तमान भएको दुई महिना नबित्दै आजीवन सदस्य बन्नका लागि गरेको यस्तो जालसाजीपूर्ण हर्कतले प्राज्ञिक मर्यादालाई धुलिसात बनाएको छ,’ लेखक संघका महासचिव सोझो गाउँले भन्छन्, ‘आजीवन सदस्य थप्नैपर्ने भए नयाँ प्रज्ञा परिषद्ले निर्णय गर्ने हो, काम चलाउले परिषद्ले होइन ।’

जसलाई जतिबेला मन लाग्यो, त्यतिबेला बोलाइने प्राज्ञसभामा प्रधानमन्त्री र संस्कृतिमन्त्री सहभागी हुनु नहुने गाउँलेको जिकिर छ । ‘एकथरी मानिस सुविधाका निम्ति मरिहत्ते गरेर लागेका छन् । हामी त्यसलाई रोक्ने पहलमा छौं,’ उनी भन्छन्, ‘जिन्दगीभरि साहित्य र वाङ्मयको साधनामा लागेका, गाडीघोडा जोड्न नसकेका, जीवनयापनमा समस्या भएका साहित्यसेवीलाई दिनुपर्ने सम्मान राज्यकोषबाट पेन्सन खाने अनि राजधानीमै दुइटा आलिसान महल भएका लोभीपापीले नै लिइरहनु खेदजनक छ ।’

प्रज्ञा–प्रतिष्ठान स्रोतका अनुसार ‘सिफारिस समितिमा मै हुन्छु, म तिमीहरूलाई नै ल्याउँछु’ भनेर गंगाप्रसाद उप्रेतीले सबैलाई नचाइरहेका छन् । त्यसकारण सबै मिलेर उनलाई आजीवन सदस्य बनाउन लागिपरेका हुन् ।

कार्यकर्ता भर्ती केन्द्र
उप्रेतीका अराजक कार्यशैलीमा लगाम लगाउन तालुकवाला संस्कृति मन्त्रालयसमेत असफल देखिएको छ । प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा ८६ जना स्थायी कर्मचारी छन् भने ४८ जना करारमा राखिएका छन् । कुल वार्षिक बजेट १४ करोड मात्र भएको नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले १३ करोड ९० लाख तलबभत्तामै खर्च गर्नुपर्ने स्थिति छ ।

कर्मचारी भर्ती गर्दा लोकसेवा आयोगलाई सोधिँदैन । विगत १२ वर्षमा उप्रेतीले पार्टी कार्यकर्ता भर्ती केन्द्र नै बनाए । प्राज्ञ-परिषद् समेत एमालेको ‘युनिफाइड टिम’ वा सोसरह भयो । दर्जनौं कर्मचारीलाई दसौं वर्षदेखि म्याद थप्दै राखिएको छ । आफू जानुअगाडि उप्रेतीले म्याद नसकिँदै वकिलदेखि इन्जिनियरसम्मका कर्मचारीको एक वर्षे करार थपिदिएका छन् ।

लाजमर्दो के भने प्राज्ञसभा सदस्य नै आठ वर्षदेखि कर्मचारीसरह तलब खाइरहेका छन् । एक कर्मचारी भन्छन्, ‘हामीलाई यति जम्बो कर्मचारी नै चाहिँदैन । संगीत तथा नाट्य र ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठान मुस्किलले ५० जना कर्मचारीले धानिएका छन् । हामीलाई तीन-चार गुणा बढी कर्मचारी किन चाहियो ?’

आर्थिक महाशाखाका कर्मचारीका अनुसार प्रज्ञा–प्रतिष्ठान तलब खुवाउन सक्ने अवस्थामा समेत छैन । कर्मचारीको निवृत्तिभरण कोषको ४ करोड खर्च गरिदिएकाले अब ८० लाख मात्र बाँकी छ । पेन्सन लिने १ सय १८ जना पुगेका छन् । वेबसाइटमा लाखौं खर्च गरे पनि अहिलेसम्म हल बुकिङसमेत अनलाइन हुन सकेको छैन । लाचारीपूर्वक साइटमै स्थगन गरिएको उल्लेख छ ।

छैन लोकलज्जा
उप्रेती गलत क्रियाकलापको फेहरिस्त लामो छ । उनले साझा प्रकाशनसँगको पुस्तक तथा पत्रपत्रिका बिक्री वितरणको सम्झौता तोडेर मकालु प्रकाशन गृहका बासु ढकाल (झापा) लाई २०७७ असोजमा बिना भाडामा टहरा दिएका थिए । तर उसले दुई वर्षे सम्झौताको म्याद नसकिँदै टहरा बन्द गर्ने निवेदन दियो । यसमा उप्रेतीले पटक्कै लोकलज्जा महसुस गरेनन् ।

यति मात्र होइन, उप्रेतीले प्रज्ञा आधुनिक छापाखाना १२-१३ करोडको नयाँ मेसिन किने । तर नयाँ प्रेस उनले ग्लोबल प्रिन्ट कनेक्सन प्रालिलाई भाडामा दिए । उसले प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको नाम र लोगो प्रयोग गरेर निर्वाचन आयोग, जनक शिक्षा सामग्री केन्द्र लगायत सरकारी निकायका छपाईसम्बन्धी काम गरिरहेको छ । कर्मचारी थप्छन्, ‘उप्रेतीले प्रज्ञा–प्रतिष्ठानलाई भ्याटमा दर्ता गराए । उनको ध्यान व्यापार-व्यवसायमा गयो, प्राज्ञिक उन्नयनमा गएन ।’

प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले कामचलाउ, कामै नलाग्ने, नछापे पनि हुने र रद्दीको टोकरीमा फाल्न मिल्ने त्रिभुवन विश्वविद्यालयका थोत्रा शोधपत्र समेत पुस्तक छाप्दै आएको छ । त्यस्ता तीन-चार सय पुस्तक छापेको प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको वार्षिक बिक्री भने जम्मा ४२ लाख देखिन्छ । खर्च न पर्च काशी जानुपर्छ वाला किताब छाप्ने बाध्यता के छ ? १ हजार ८९५ मूल्य भएको र सर्वाधिक बिक्री हुने ‘नेपाली बृहत् शब्दकोश’ भने कमसल कागजमा छापेर जग हँसाइएको छ । शब्दकोश छाप्ने योजनाका संयोजक उप्रेती नै थिए ।

पुरानैको धपेडी
निवर्तमान सदस्यसचिव जगतप्रसाद उपाध्याय (प्रेक्षित) उप्रेतीसँगै प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट बाहिरिएका हुन् । तर अझै पनि उनको बास प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमै छ । वाल्मीकि क्याम्पसमा हाजिर गरेर उनी नियमित रूपमा सदस्यसचिवको निजी सचिवालयमा चियागफमै हुन्छन् । अब उनको मिसन छ- उपकुलपति ‘खाने’ ।

निमित्त सदस्यसचिव रहेका हेमनाथ पौडेल पनि अर्को कार्यकाल सदस्यसचिव हुने दाउमा छन् । २०७५ मा नेकपा एमालेको कोटाबाट प्रज्ञा–प्रतिष्ठान प्रवेश गरेका यी दुई प्राज्ञ अहिले नेकपा (एकीकृत समाजवादी) को झोला बोकिसकेका छन् । उनीहरू नेपाली कांग्रेसतर्फका डा. तुलसी भट्टराईलाई कुलपति बनाउने मोर्चाबन्दीमा छन् । डा. भट्टराई पनि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा सदस्यसचिव रहिसकेका छन् । ‘डेमोक्रेटिक ठेक्कापट्टा’ उनलाई जो प्राप्त छ ।

==================================================

राज्यले लेखक/स्रष्टा/भाषासेवी/संस्कृतिकर्मी÷दर्शनका ज्ञाताको सम्मानका खातिर र भाषा, साहित्यको श्रीवृद्धिका लागि नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान स्थापना गरेको विदितै छ । विगतमा दरबार निकट लेखक/स्रष्टा/कलाकारलाई नियुक्त गर्ने परम्परालाई पछिल्लो समय लोकतन्त्रपछि अमूक पार्टी निकटलाई नियुक्त गर्दै निरन्तरता दिइँदै आएको पनि तथ्य हो ।

राजनीतिबाट सामाजिक जीवनका कुनै पनि क्षेत्र अलग नहुनाले यसो हुनु अन्यथा देखिएन तर यस्ता प्राज्ञिक निकायमा विज्ञ र प्रतिष्ठित अनि कर्मशील र जिम्मेवार व्यक्तित्वहरूको नियुक्तिले गहन अर्थ राख्ने गर्छ ।

प्रतिष्ठानमा मूलतः ५ वटा विभाग छन्– भाषा, साहित्य, संस्कृति, सामाजिक शास्त्र र दर्शनशास्त्र । यी विभागभित्रै आवश्यकताअनुसार अन्य ६ वटा विभाग पनि बनाइएको छ र ११ वटा विभाग कायम छन् । यी विभागको जिम्मेवारी परिषद् सदस्यहरूलाई दिइन्छ । यसर्थ परिषद् गठनकै अवस्थामा यी विभागका विज्ञ, कुशल र यी क्षेत्रमै निरन्तर काम गरिरहेकाहरू छनोट गरिनु जरुरी छ । अहिले नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान पदाधिकारीविहीन हुँदै छ । यसमा चाँडै पदाधिकारी नियुक्ति गर्नुपर्ने अवस्था छ । प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा नियुक्ति गरिँदा धेरै विषयमा ख्याल गरिनु आवश्यक छ ।

ढुक्कले ४ वर्ष जागिर खाने र ‘प्राज्ञ’को ‘दम्भ’मा फुलेल हुने परम्पराको अन्त्य हुनुपर्छ । यसका लागि विगतमा राज्यका विभिन्न संयन्त्रमा रहेर असफल सावित भइसकेका, प्रतिष्ठानमै नियुक्ति पाई कुनै गतिला काम गरेर देखाउन नसकेकाहरूलाई पुनः नियुक्त गर्नु बुद्धिमानी हुनेछैन । वास्तवमै प्रज्ञाप्रतिष्ठानका नियुक्तिदेखि यसले गर्ने कार्यव्यापारसम्मलाई हेर्दा लेखक, स्रष्टामा वितृष्णा जाग्छ । नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा पनि कम योग्य र कम कुशल अनि नातावाद, कृपावादबाट नियुक्त भएकाहरूले भाषा, साहित्यका क्षेत्रमा गर्नुपर्ने अर्थपूर्ण र महत्त्वपूर्ण कामहरूमा चासो नदिई आफ्ना निकटकाहरूलाई राज्यकोषको रकम लेखनवृत्तिका नाममा, गोष्ठी–महोत्सव–अन्तक्र्रियाका नाममा बाँडेर राज्यकोषको दुरुपयोग गर्दै आएका यथार्थ लुकाइरहनुपर्दैन ।

अब यस्तो अवस्था आउन नदिनु राज्य, लेखक, स्रष्टा र सरोकारवाला सबैको दायित्व हो । अब पुरानो परिषद्को अवधि यही मङ्सिर महिनामै सकिँदै छ र नयाँ सरकार बन्नेबित्तिकै नयाँ परिषद् गठन (नियुक्त) हुनेछ । अब पनि विगतकै परम्परा कायम रहेमा वा अयोग्य, शारीरिक–बौद्धिक हिसाबले सक्रिय रहन नसक्ने, नयाँ कामबारे योजना दिन र कार्यान्वयन गर्न नसक्नेहरूलाई, पूर्वपरीक्षितहरूलाई नै नियुक्त गरिनुहुँदैन ।

वास्तवमा अहिले नेपाली राजनीतिमा नयाँ पुस्ता, नयाँ जोश र उत्साह भएका युवाको आवश्यकता भर्खरै सम्पन्न निर्वाचनले देखाइसकेका छन् । अब राज्यका हरेक संरचनामा नयाँ जोश र दीर्घकालीन योजना भएका, सशक्त, युवा र जिम्मेवार नेतृत्व आवश्यक भइसकेको अवस्था छ । यसका लागि यस्ता प्राज्ञिक संरचना र अन्य निकायमा पनि सक्षम र सशक्त युवा पुस्तालाई जिम्मेवारी दिइनु जरुरी छ ।

अझ प्रज्ञाप्रतिष्ठानकै आजीवन सदस्य भई मासिक तलब÷भत्ता बुझिरहेकाहरूलाई नियुक्त गरिनुहुँदैन । साथै, एउटै व्यक्तिलाई पटकपटक जिम्मेवारी र अवसर नाता, निकटता वा दबाब र प्रभावका आधारमा दिइनुले प्रतिष्ठान स्वयं र भाषा, साहित्यको विकास हुँदैन बरु अवरोध हुन्छ ।

यसका साथै प्रज्ञाप्रतिष्ठानले गरिरहेका केही कार्यहरूमा पुनर्विचार गरिनु पनि आवश्यक छ । जस्तो कि– 

=प्रज्ञाप्रतिष्ठानले निश्चित व्यक्तिहरूलाई आजीवन सदस्यता दिँदै आएको छ । भाषा, साहित्यका क्षेत्रमा विशिष्ट योगदान गरेकाहरूलाई आजीवन सदस्यता दिइनु अन्यथा होइन तर प्रतिष्ठानले आजीवन सदस्यतासँगै उनीहरूलाई मासिक तलब पनि उपलब्ध गराउँदै आएको छ । अझ प्रतिष्ठानको नेतृत्वमै रहिसकेकाहरूलाई यस्तो सदस्यता दिएर तलब दिनु राज्यकोषको गम्भीर दुरुपयोग हो । यो प्रावधान तुरुन्त हटाइनुपर्छ ।

सम्मान स्वरूप आजीवन सदस्यता दिए फरक परेन तर अन्य विभिन्न ठाउँ, निकायबाट नियमित पेन्सन, तलब खाइरहेकाहरूलाई थप तलब दिनुले बेइमानीको हद प्रष्ट हुन्छ ।  उक्त रकम बरु विपन्न, सङ्कटमा परेका लेखक, स्रष्टालाई लेखनवृत्ति दिएर वा यस्ता लेखक, स्रष्टालाई सहयोग गरेर सदुपयोग गर्न सकिन्छ अथवा कुनै विशिष्ट प्राज्ञिक कर्ममा खर्च गर्नु अर्थपूर्ण हुनेछ । भर्खरै मात्र अवधि सकिन लागेको परिषद्बाट पुनः २ जनालाई आजीवन सदस्यता दिने निर्णय भएको र चाँडै त्यसलाई परिषद् बैठकले पारित गर्ने भनिएको छ । निमित्त भइसकेको परिषद्का उपकुलपतिको संयोजकत्वमा भएको उक्त निर्णय नियमतः अवैधानिक हुने हुँदा उक्त निर्णय कार्यान्वयन नगर्न÷नगराउन ध्यानाकर्षण पनि गराइन्छ ।

=प्रतिष्ठान जस्तो विशिष्ट प्राज्ञिक निकायमा नियुक्तिको मापदण्ड बनाइनुपर्ने देखिन्छ । शैक्षिक योग्यता, नियुक्त हुन आवश्यक उसका कामहरूको सीमा निर्धारण गरिएमा जो पायो उही अक्षम र अयोग्यले राजनीतिक पहुँच र नातावाद, कृपावादका आधारमा नियुक्ति पाउँदैन । कम्तीमा सक्षम र योग्य व्यक्तिले अवसर पाएर भाषा, साहित्यमा केही योगदान अवश्य हुनेछ ।

=नयाँ पुस्ता वा युवाले गर्न सक्दैनन् भन्ने दुराशयपूर्ण मानसिकता त्याग्नुपर्छ । अवसरबाट बारबार बञ्चित गरेर युवा पुस्ताको व्यक्तित्व विकासमा अवरोध गर्नाले न प्रतिष्ठानको, न त भाषा, साहित्यकै श्रीवृद्धि सम्भव छ ।

=प्रज्ञाप्रतिष्ठानबाट प्रदान गरिने केही महत्त्वपूर्ण र सम्मानित पुरस्कारहरूको औचित्य नदेखिनु लाजमर्दो हो । राज्यले दिने पुरस्कारभन्दा निजी क्षेत्रले दिने पुरस्कार प्रभावशाली र बढी सम्मानित हुनुको कारण खोजिनुपर्छ । राज्यले दिने लाखौँ रुपैयाँ राशिका पुरस्कारहरू स्रष्टाको जीवनको उत्तराद्र्धमा वा मर्नेबेलामा मात्र दिइनुको अर्थ रहँदैन । स्रष्टाको सक्रिय रहने उमेरमै यस्ता पुरस्कार दिइए त्यसको उपभोग गर्न पाउँछ स्रष्टाले । उसको व्यक्तित्व विकासमा र सिर्जनामा पनि त्यसले पक्कै सहयोग गर्नेछ ।

=अतिसाधारण कर्महरू– गोष्ठी, अन्तक्र्रिया, छलफलका नाममा गरिने अतिशयोक्तिपूर्ण खर्चलाई विशिष्ट अनुसन्धान र प्रकाशनमा गरिनुपर्छ ।

=प्राज्ञिक क्षेत्रका विशिष्ट व्यक्तित्वहरूलाई समेटेर ‘थिङ्क ट्याङ्क’ बनाएर उनीहरूबाट सरसल्लाह लिएर काम गर्दा स्तरीयता हुनेछ ।

यसर्थ, अब नयाँ जोस, उत्साह र कौशल भएका युवाहरू र व्यक्तित्वहरूलाई यस्ता प्राज्ञिक निकायमा अवसर दिएर उनीहरूको व्यक्तित्व विकासका साथै भाषा, साहित्यका क्षेत्रमा नौला काम गर्ने उत्साह दिनु आवश्यक छ । यसबारे गम्भीर रही निर्णय गर्न÷गराउन ध्यानाकर्षण गराउँछौँ ।

सभापतिको आज्ञाले घनेन्द्र ओझा

केन्द्रीय सदस्य तथा भाषा साहित्य सभापति, नेपाल सांस्कृतिक सङ्घ

     कान्तिपुर दैनिक    

  सम्पादकीय

जहाँ अचेल प्रज्ञा गायब छ

मंसिर २५, २०७९

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा तीन कार्यकाल बिताएर १२ वर्षपछि पदमुक्त भएका कुलपति गंगाप्रसाद उप्रेतीसहितका प्राज्ञ सदस्यले ‘आजीवन तलबभत्ता’ पाउनुपर्ने जिकिरसहितको प्रस्ताव अहिले बहसमा छ । यो प्रस्तावले नेपाली भाषा–साहित्य र प्रज्ञा बहसको मानक बन्नुपर्ने प्रतिष्ठानलाई फेरि विवादको केन्द्रमा ल्याएको छ ।

मूलतः सत्ताको ताबेदारी गर्नेहरूलाई पुरस्कृत गर्ने थलोका रूपमा चिनिए पनि प्रतिष्ठानको इतिहास सधैं धूमिल मात्र थिएन । भाषाको मानकीकरण, शब्दकोश निर्माण र शोध–अनुसन्धानका ‘स्टोलन इमेजेज अफ नेपाल’ जस्ता कृतिको गरिमा यसका स्वीकार्य पहिचान हुन् । विडम्बना भन्नुपर्छ, पछिल्ला दशकमा भने प्रतिष्ठानमा बढी नै राजनीतिक खेलकुद चल्ने गरेको छ । राजनीतिक झोलाकै भरमा प्राज्ञ बन्ने–बनाउने उपक्रमहरू बढ्दै जाँदा यो प्राज्ञिक थलो एउटा भर्तीकेन्द्रजस्तो मात्रै बनेको देखिन्छ । झुक्किएझैं गरी एकाध व्यक्ति बौद्धिक वृत्तबाटै परे पनि मूलतः बोलवाला भने ‘झोलावालाहरू’ कै छ ।

प्राज्ञिक तहमा आजीवन सदस्यता भनिएपछि कला र भाषा–साहित्यमा उक्त व्यक्तिको गहिरो योगदान सर्वविदित हुनुपर्ने हो । विभिन्न चरणमा गरेर यसअघि आजीवन सदस्यता पाएका १८ जना विद्वान्मध्ये धेरैजसोलाई यो अर्थमा प्रश्नातीत मान्न सकिन्छ । पछिल्लो समय भने राजनीतिक आबद्धता र कोटामा आजीवन सदस्य बन्ने–बनाउने प्रवृत्ति जसरी मौलाउन खोजेको देखिन्छ, त्यो भने आफैंमा लाजमर्दो र गैरप्राज्ञिक छ । यही कारण आफ्नो अस्तित्वको गरिमा जोगाउन नै प्रतिष्ठानलाई मुस्किल देखिन्छ ।

आफूसँग जग्गाजमिन, भवनसहितका स्रोतसाधन भएर पनि सधैं राज्यस्रोत दोहन गरिरहने र गुणवत्ताभन्दा उही कित्ताकाटका पुस्तक प्रकाशन गर्ने संस्कारले यो निकायलाई नराम्ररी गाँजेको छ । ८६ जना स्थायी कर्मचारी रहे पनि ‘राजनीतिक भर्ती–संस्कृतिको जगेर्नाका निम्ति’ ४० भन्दा बढी कर्मचारी करारमा भर्ना गरिएका छन् । प्रतिष्ठानले पाउने वार्षिक १४ करोड बजेटमा १३ करोडभन्दा बढी तलबभत्ता र सुविधामै सकिन्छ । बाँकी रकममा सम्पूर्ण प्राज्ञिक गतिविधि गर्नुपर्ने अवस्था छ, त्यसबाटै भए पनि आफ्नो नामकाम चम्काउने रचनात्मक यत्नमा लाग्नुपर्नेमा प्रतिष्ठानले थप आर्थिक बोझ हुने गरी सेवासुविधा बाँड्न खोज्नु कुनै पनि दृष्टिले औचित्यपूर्ण देखिन्न ।

प्रश्न व्यक्तिविशेषको सुविधा सम्बन्धी मात्र होइन, मुलुकको परिकल्पनाको प्रज्ञा प्रतिष्ठान कस्तो हो, र कस्तो बनाउने भन्ने हो । लोकतन्त्र स्थापनायता मुलुकमा तीनवटा अलगअलग प्रतिष्ठान छन् । साधनस्रोतले धान्न सक्दा र सम्बन्धित निकायले पनि राम्ररी काम गर्न सक्दा छुट्टाछुट्टै प्रतिष्ठान हुनु आफैंमा अन्यथा होइन । तर, भाषा–साहित्य, संगीत र कलाका तीनवटै प्रतिष्ठानहरू बिलकुल राजनीतिक भर्तीकेन्द्रजस्ता मात्रै जो भइरहेका छन्, त्यो भने सर्वथा अनुचित छ । प्राज्ञ नियुक्तिको मौसम सुरु हुनासाथै गैरप्राज्ञिक जगत्मा जस्तै गरी यस क्षेत्रका ‘विद्वान्हरू’ पनि राजनीतिक कित्तामा बाँडिन्छन्, र भागबन्डा खोज्छन् । जसलाई यो दौडमा रुचि छैन, वा जो पछि पर्छ, जति नै मेधा भए पनि ऊ प्रतिष्ठानबाहिरै रहन्छ । अनि देखाउनका लागि एकदुई साँच्चिकै बौद्धिक र सम्बन्धित क्षेत्रमा योगदान पुर्‍याएकाहरूलाई पनि समेटेर सरकारले त्यहाँ आफ्नो भजनमण्डली खडा गर्छ । परिणाम स्पष्टै छ, प्रतिष्ठानहरू जे–जस्ता बन्नुपर्ने हुन्, बन्न सक्दैनन्, सकेका छैनन् ।

यस्तो अवस्थामा राज्यले स्थायी वा करार कर्मचारीका लागि तलबभत्ता मात्रै मुस्किलले उपलब्ध गराउन सक्ने हालतमा रहेका यी आशामुखी निकायहरूको औचित्यमाथि नै प्रश्न गर्ने बेला आएको छ । त्यसो त, मुलुकको गरिमा र पहिचानमा जोडिने भाषा–साहित्य, कला–संगीत र संस्कृतिको विषयलाई सधैं नाफाघाटामा मात्रै तौलिनु श्रेयस्कर हुँदैन, तर यहाँ पुगेका पात्रहरूले सिंगो प्रतिष्ठानकै जसरी धज्जी उडाइरहेका छन्, र कामका लागि भन्दा नामका लागि भौतिक रूपमा मात्रै यी निकाय जुन रूपमा खडा छन्, यस अर्थमा भने यी संस्थाको समग्र पुनःसंरचनाबारे सोच्न ढिला भैसकेको छ । यसका निम्ति तीनवटै प्रतिष्ठानलाई एउटै गरिमायुक्त निकायका रूपमा जोडेर हुन्छ या सबैलाई स्रोतसाधनले सम्पन्न तुल्याएर र प्राज्ञ नियुक्ति पनि सोहीअनुरूप गरेर, उद्देश्य अनुरूप कार्यतर्फ जोड दिनैपर्छ ।

अहिलेका प्रतिष्ठानहरूले विशेष पर्व, दिवस आदिमा गोष्ठी–सेमिनार गराउनेबाहेकका केही काम गर्न–गराउन नसकेको यथार्थ लुक्न सकेको छैन । त्यसैले आजकै स्तरमा कहिले कांग्रेस वा कहिले वामपन्थी कित्ताकाटमै रमाइरहने गरी प्रतिष्ठान चलाइरहनुको कुनै तुक छैन । प्रतिष्ठानलाई उद्देश्यअनुरूप चलाउन यिनका अधोगतिको कारकका रूपमा रहेको अति राजनीतीकरणको अन्त्य हुनैपर्छ । त्यसका लागि सही अर्थमा बौद्धिक र प्राज्ञिक गरिमा राख्ने पात्रलाई मात्र राजनीतिक आस्था–विचार केही नहेरीकन त्यहाँ पुर्‍याइनुपर्छ । ‘विद्वान् सर्वत्र पूज्यते’ को मर्म राज्यले बुझेर त्यही अनुरूप व्यवहार गरे मात्र प्रतिष्ठान बौरिन सक्छन् । विद्वान्, विद्वत्ता, प्राज्ञ र प्रज्ञाको महिमा विश्वविद्यालय लगायत स्वयम् यस्ता प्रतिष्ठानहरूले नजोगाउने हो भने व्यवहारमा यी सबै शब्दकोशमा मात्रै सीमित बन्नेछन् । यसतर्फ सरकार र सम्बन्धित प्राज्ञहरू सचेत रहनुपर्छ